Т?л?а ?леуметтенуі

 Адамны? ?леуметтенуін ?арастырмас б?рын адам таби?аты мен адамны? даму ?рдісіне ?ажетті шарттарды ?арастырып ал?ан орынды.

   Т?л?а к?шіні? таби?аты. К?ш-толымды ?мір, оны? к?птеген ?ыры мен м?ні деген с?зі.?скери, саяси, ?аржылы?, ???ы?ты? дамадар ісінде к?ш бар. Дегенмен, адамдар м?ндай к?ш иелеріне сене бермейді.

Т?л?а к?ші бас?а к?ш формасынан айырмасы бар.Сайлаушылар еркі мемлекеттік т??керіс, брижа акциясыны? т?мендеуі, м??алім мен ата-ана ж?не милиция ?и?арлы?, н?с?аушылары немесе жо?арылау т?менге берге емес.  Ол ?стемдікке ?атысы жо?. Т?л?а ?стемдігі осалдарды?  к?рінісі, оларды? ?рейі мен ?ззімшілдігіні? белгісі.

Т?л?а к?ші-білімге, бабылды? пен ынтыма?тасты??а негізделеді.Т?л?а  к?ші-а?ыл-ойды ж?регімен сезген ж?не іске асыр?ан даналы?ы мен т?жірибе

Т?л?а к?шін-молшылы?, билік, да?? ж?не ?ызметтік жа?даймен салыстыру?а болмайды.М?ндай к?штілік уа?ытша ?ызмет жа?дай, м?ртебеге байланысты са?ымда болумен те?. ?ызмет жа?дайы то?та?анда м?ндай т?л?алы? к?ш жойылады. Сонды?тан, м?ндай т?л?алы? к?ш к?з баямалы? сипат?а ие болады. Т?л?а к?ші кедей, бай немесе білімді, білімсіз деп тал?ап барып келмейді ж?не сонымен бірге ол кездейсо?та берілмейді. Ол адамны? тырысуынан туындайтын ішкі ?уат. Т?л?а к?ші-адамны? ?збетінше ойлануы, ниет шынайлы?ы мен тере?дігі, адамны? ?з ?мірінде жина?та?ан таби?и даналы?ы.

 Т?л?а к?ші-а?ыл-ой, ж?рек ж?не дене саулы?ы мен еркіні? (синтезі) бірлігі «т?л?а к?ші» сырт?ы ?о?ам жа?дайына емес, тікелей т?л?а?а ?атысты к?ш. Ол уа?ыт ж?не ке?естікте туындап жина?талады ж?не ол олардан тыс ?мір с?реді. Т?л?а к?ші б?кіл ??мырында бір кезе?нен екінші кезе?ге ?ткенде жина?талып отыруы ж?не ерік, ы?ылас ж?не ?иялына байланысты дамып, беки т?седі.

Т?л?а к?ші к?нделікті т?жірибеге байланысты жина?талып, т?рт ы?ыластан т?рады.

1.?иынды?ты же?іп шы?у.

2.?зін-?зі ба?ылау.

3.?ндестікте болу.

4.М?раттылы?.

  ?иынды?тарды же?іс шы?у ы?ыласы-б?л т?л?а к?шіні? негізгі болып келеді. К?ресіп к?рмеген адам, ешуа?ытта ?зіні? к?шіні? м?лшерін тани алмайды. Сонды?тан, мейлі ?йел, не ер адам болсын ?з ?мірлік сына?тарында ?здеріні? шы?армашылы? м?мкіндіктерін бай?айды. Сына? пен к?рес жолынан ?ту ?шін, жасанды жау жасауды? ?ажеті жо?. К?нделікті ?мірде ?иыншылы? пен сына?тар жеткілікті ол ?шін алыс?а баруды? да ?ажеті жо?. Ол сізді? жаны?да ж?не бойы?ызда.  Ба?ылау оттбасы, жа?ымсыз ?ызметтес немесе ?намсыз басты? ?иын бала. Нашар денсаулы? ?ыз?аншы?ты?, тітіркену, ?ялша?ты?-міне, м?ны? б?рі же?іп шы?атын б?геттер. К?нделікті біз аялдамшы тыныш?ы?та ?стайтын м?ны? астарында ?лкен «айда?ар» жатыр. Кез келген адам мейлі президент, не етікші болсын ?з ?мірінде ?иыншылы?тар мен сына?тар кездеседі. Осы ?иыншылы?тарды же?уге деген ниеті мен оны же?іп шы?у?а арнал?ан к?ресі, оны? бабыр етіп к?рсетеді. Сына? дегеніміз-алдамшы, жал?анды? я?ни, бас?а с?збен айт?анда кез-келген ?тіріктен к?шті, сонды?тан осыларды же?іп шы?у керек, шынайылы? кез-келген ?тіріктен к?шті. Со?ан ?арамастын сол ?иыншылы?ты ж?не о?ан ?атыстыны д?рыс та?алай білу керек. Білімсіздік, батылсызды? ж?не жал?ан абырой бізді ?мірлік ?иыншылы?тар?а алып келеді.

Адамны? ?зіне м?мкіндігіне деген сенімділігі к?нделіктегі ?мірлік т?жірибелі ?ам?орлы? пен ?иыншылы?тан, кей уа?ытта ?ай?ы-?асіретпен бел-буып кірісулерді?  н?тижелерін біртендеп жиналады.

Адам сана иесі ретінде, е?бектену н?тижесінде материалды? игіліктерді ?ндіреді, ?зіне берген тамаша ?асиет-ойлау мен с?йлеу ар?асында ?атынас жасап, ?зіні? ?орша?ан ортасына белсенді т?рде ы?пал етеді. Я?ни д?ниені? сырын танып білуде субьектіге айналады. Адам бойында?ы даралы? ?згелермен ?арым- ?атынасынан бай?алады. Жа?а ту?ан бала индивид (жеке адам) деп саналады. ?алыпты дамы?ан ?мір т?жірибесі мен ?зіндік ?асиеті ?леуметтік ортада ?з орын бар адамды жеке адам деп аталады.

Жеке адамны? азаматты?, кісілік, т?л?алы? ?асиеттері болады. Адамны? т?рлі ?атынасы ар?асында іс-?рекеттеріне с?йкес жеке адамны? т?л?алы? сипаттары сомдалады, ?адір –?асиеті ?алыптасады. Жеке адамны? кісілік ?асиеттері мен даралы? ерекшеліктері оны? іс -?рекеттегі белсенділігіні? ?рістеуіне ы?пал етеді. Адамны? белсенді ?имыл ?рекеті оны мінез-??л?ынан, ниет-тілегімен ба?ыт-ба?дарына ай?ын бай?алады. Ниет-тілектерді? м?ні адамны? тіршілігінен, іс-?рекет т?рлеріне, ?леуметтік ортада ат?аратын ?ызметі мен ісінен ай?ын к?рінеді. С?йтіп, жеке адамны? ішкі д?ниесіні? сыры, жан сарайы психикасыны? даралы? ерекшеліктері сырт?а білініп т?рады. ?леуметтік жа?дай жанама т?рде ?сер етеді де оны? психикасын дамытады. Адамны? тіршілік ортасы ?немі ?згеріп т?рады. Жеке адам бойында?ы сапалы? ерекшеліктер мен оны? психологиялы? дара ?згешеліктерін-темперамент, мінез, іс-?имыл, сезім ж?йелері, ?абілеті мен еркі білдіреді.

Міне б?л даралы? сапалар тарихи ?алыптасып, жеке адамны? кісілік ?асиеттерін ??райды. ?рбір адамны? мінез-??лы? ерекшеліктері ?леументтік ортада ?сіп жетіледі. Жеке адамны? т?л?алы? сипатын екі т?рлі ерекшелігін бай?ау?а болады. Ол: ?рбір адамны? ??рылымы мен жеке басында?ы даралы? сипаттар; типтерден туандайтын  ж?не жеке бас?а ба?ынышты азаматты? ерекшеліктер.

Б?л екеуі де биологиялы? ж?не ?леуметтік факторлар?а негізделіп ?арастырады.

Биологиялы? фактор –адам?а туа берілетін таби?и анатомиялы? ж?не физиологиялы? ?асиеттер. ?леуметтік факторадамны? дамып жетілуінде тіршілік ортасыны? ?о?амны?, т?лім-т?рбиені? ?сері. Б?л екі я?ни екі фактор  адамны? психикалы? дамуында бірін-бірі толы?тырып отырады. ?ткен та?ырыпта б?дан 30-40 мв? жылдай б?рын  Homo  sapiens  (а?ыл-ойлы  адам)  ?алыптас?аннан кейін адамны? биологиялы? эволюциясы  м?лдем дерлік то?тады дедік.  М?ны? себебі неде ?- деген с?р? туады.

Адмны? эволюциясы, жалпы ал?анда, оны? ?міріні? барлы? кезе?дрінде то?тамай ж?ріп жатады. Біра? ?азіргі  эволюция  адам  ?міріні? ?леуметтік жа?ына ?атысты, ал биологиялы? эволюция?а келсек, адам жануарлардан б?лініп  шы?аннан кейін ол  шешуші р?л ат?армйтын  бол?аны с?зсіз. Енді адамны?  эволюциясына  оны? ?мірін  м?дени жа?ынан ?йымдастыру, я?ни ?о?амды?  ?ндірісті? т?сілі,  е?бек ?ызметіні? дамуы, т?рмыс жа?дайлары  та?ы бас?а шешуші ?сер ететін болды. Тіпті денсаулы?ы ?лсіз  адамдарда медицинаны? к?мегі ар?асында  ?о?ам ?міріне  белсене ?атыса алады.

Таби?и с?рыпталуды?  к?ші ?о?ам ?мірінде  бар?ан сайын ?лсіреуде,  ?йткені денсаулы? мекемелері ж?не бас?а ?леуметтік  институттар жеке адамдарды? биологиялы?  жа?ынан ?згергіштігін  ?дайв ?лсіретеді.  Мысалы, Еуропада адамны? ??рт ауруынан ?лімі 1840ж.  1млн адамнан  4000  адам бол?ан болса, ?азір 1млн адамны? 13-і ?ана ?летін болды,  ал б?л ??рт ауруыны?  емдеуге ?арсыласуы  бойынша с?рыпталуы  м?лдем дерлік то?тады деуге болады. М?ндай мысалдарды  бас?а аурулар бойынша да  келтіруге болады.

Б?гін та?да, бір жа?ынан, с?рыпталуды? салдарынан болатын генетикалы? ?згерісті? ?те баяулауы ж?не  адамны? т?рліше топтарыны? арасында?ы генетикалы? ??састы?ты? к?шеюі бай?алса, ал, екінші жа?ынан, м?диниетпен т?рмыс жа?дайларыны? алуан т?рлілігі,  ?леуметтік ?згерістерді?  аса жылдамдауы бай?алады- м?ны? б?рі адамзат ?о?амында ж?ріп жат?ан  м?дени эволюцияны?  к?рсеткіші болып табылады.  Сонды?тан ?азіргі адамны? эволюциясында м?дириет шешуші р?л ат?арады деп сенімді т?рде айту?а болады, ?йткені к?птеген елдерде саяси, экономикалы? ж?не ?леуметтік ?згерістер адамдарды?  т?рмыс жа?дайларын жа?сартып, денсаулы?ыны? ны?аюына алып келді, ал б?л адамны? таби?и с?рыпталу процесінен т?уелсіздігіне себепкер болды.  Егер жануарлар ?шін таби?и  с?рыпталу эволюцияны?  басты факторы болса, адам ?шін оны? р?лі- генофондыны (генні? ?орын) са?тауда ж?не денсаулы??а теріс ?сер ететін мутациялы? ?згерістерді болдырмауда ?ана.

Таби?и с?рыпталу адамда негізінен ?ры?ты? клетка де?гейінде болады. Балалар негізінен генетикалы? т?р?ыдан денісау клеткалардан туады. М?ны? д?лелін ата-аналарды? жынысты? клеткаларыны? ірі генетекалы? б?зылыс?а ?шырауы салдарынан к?п жа?дайда ?ры?тан?ан т??ым клеткалары даму бастал?ан ал?аш?ы кезде-а? ?ліп кететін фактілерінен к?руге болады.

Адамны? ?леуметтік бейнесіні? ?згеруімен бірге оны? биологиялы? таби?атыда, сырт кейпі де, а?ыл-ой ?абілетіде ?згере ме? Денесі мен а?ыл-ойы жа?ынан адамны? жа?а ?рпа?ы б?рын?ыларынан г?рі дамы?андай? болама?- деген с?ра?тар тууы м?мкін.

Алдымен дене ??рылысы жа?ынан алып ?араса?, Homo sapiens т?ріні? даму тарихы барысында оны? дене ??рылымы мен денсаулы?ы айтарлы?тай жа?сар?аны аны?: халы?ты? орташа ?мір жасы ?сті. Ертедегі д?ние азаматты? орташа жасы 20-22жыл бол?ан болса, XVIII ?асырда 30 жас?а деиін ?сті. XIX ?асырды? ая?ымен XX ?. Басына ?арай Батыс Еуропа елдерінде ортша жас шамамен 56 жыл?а жеткен болса, б?гін та?да 75-78 жас?а жетіп отыр. Ал социологиялы? ж?не медицинлы? зерттеулерге ?ара?анда, ?азіргі адамны? “?алыпты ” орташа жасы 80-90 жыл болуы тиіс екен.

Та?ы бір мысал. Социологиялы? зерттеулерге с?йенсек, XX ?. 50-60 жылдары ?скен жастарды? бойы 30-40 жылдарда ?скен жастарды? бойынан, орташа ал?анда, 6-8 см. ?зын, ал 80-90 жылдарда?ы жастарды? бойы одан б?рын?ы 60-70 жылдарда?ы жастарды? бойынан 5-7 см-дей ?зын к?рінеді. Б?л, ?рине, е? алдымен ?леуметтік т?рмыс жа?дайымен жа?саруыны? алдары деуге болады.

Енді адамзатты? а?ыл-ой  ?абілетіні? дамуы туралы м?селні ?арастырып к?релік. Евгеника (адамны? т??ым ?уалаушы денсаулы?ы ж?не оны жа?сарту туралы теория) деген ілімні? негізін салушыларды? бірі, а?ылшын психологантрополыгы Ф. Гальтон  ?азіргі адамны? а?ыл-ойы бар?ан сайын т?мендейді деп сендіруге тырысады, ?йткені дейді ол т?менгі таптарыны? ?кілдері а?ыл-ой коэфицент к?рсеткіші т?мен ал оларды? отбасы ?детте к?п балалы болады, олай болса ?о?амда?ы адамдар саны негізінен т?мен сол  е?бекші топтарыны?  балаларыны? есебінен ?сетін бол?анды?тан, адамдарды? а?ыл-ой де?гейіні?  т?мендеуі де таби?и н?рсе деп ?орытындылайды Ф. Гальтон. Б?л пікір XX ?-? 60-жылдарына басына ?арай адамны?  а?ыл-ой коэфиценті  ?леуметтік жа?дайы ж?не  балаларыны? саны арасында тікелей т?уелділік бар деген пікір жал?ан деп мойындалды.

?азіргі балалар б?рын?ы ?рпа?тан г?рі а?ыл-ой жа?ынан дамы?андай ма, ?алай?- деген с?ра? б?гін та?да талас м?селе деп есептеледі. Кейбір зерттеушілер айт?андай, балаларды? а?ыл-ой дамуы бас миыны? эволюциялы? дамуымен генетекалы? байланысты деп пайымдау?а негіз болатын м?леметтер б?гін та?да жо?. Ту?анынан немесе жастайынан к?ру есту  м?мкіндіктерінен айырылып, ?олмен ?стап к?р?ден бас?а сырт?ы д?ниемен байланыс м?шелерінен ж?рдай бол?ан балалар ал?ашында  жануарларды? даму де?гейінде болды. Алайда, о?ытуды?  арнаулы ж?йесін, ?дісін ?олдануды? н?тижесінде олар а?ыл-ойы д?рыс адамдарды? ?алпына келді, ал кейбіреулері МГУ-ды? психология факультетін бітіріп шы?ты.

Сонымен бірге  ойлауды? басты органы болып табылатын  миды? эволюциясын растайтын м?леметтерде  б?гін та?да жо?. Миды? эволюциясыны? то?та?анын тікелей негіздейтін д?лел болма?анымен, біра? Homo sapiens  пайда бол?аннан бергі  30-40 мы? жыл ішінде  оны? м?лшері ?згермей келе жат?аны жанама д?лел бола алады, ал о?андейінгі адам тектес маймылдарды? эволюциясы кезінде оларды? миы ?немі дамып, ?сіп отвр?ан болатын. Мысалы: австралопитекті? миыны? м?лшері 500-600 см3  бол?ан болса , питекантропты? миы 900см3  , синантроптарды? миы 1000 см3 –ге дейін болады. Ал ?азіргі адам миыны? орташа м?лшері ересектерде-1400см3 , ?йелдерде-1270см3  . Сонымен ?атар адамны? жеке басыны? дарындылы?ы  оны? миыны? м?лшеріне тікелей т?уелді бола бермейді.

?азіргі заман?ы биологтар мен антропологтарды? пікірінше, адамны? т?р ретіндегі  биологиялы? эволюциясы  Homo sapiens пайда бол?аннан бері то?тады деуге болады. М?ны? д?лелі ретінде сол уа?ыттан бері  адам миыны? ?згермегендігін, оны? морфологиялы? ?згерісіні? ая?тал?анын келтірсе де болады. Б??ан ?арама-?арсы пікір айту?а жеткілікті негіз жо?.

Сонымен антропогенез процесіні? дамуы  адам т?ріні? ?алыптасуыны?  ая?талуымен то?тайды. Ал ол б?дан 30-40 мы? жылдай б?рын бол?ан. Сол уа?ыттан бастап адам эволюциясыны? шешуші факторы ретінде топты? с?рыпталуды? ?сері де то?тайды. О сы кезден бастап эволюция ?леуметтік ?мірмен байланысты іске асып, адамны? болаша?ы м?диниетті? де?геіне т?уелді бола бастады. Эволюцияы? негізін адамны? а?ыл-ойы ж?не саналы іс-?рекеті ??рады. Сондай-а? адам мен ?о?амны? пайда болуына байланысты генетикалы? информация адамны? ?мірінде жетекші ма?ызынан айырылып, оны? орнына ?леуметтік инфомация келгенін атап айту ?ажет.

Адамзатты ?андай болаша? к?тіп т?р, я?ни т?рді? даму т?р?ысынан ?ара?анда, адамзатты? болаша?ы ?андай деген с?ра??а кейде кейбіреулер геномны? ?лсіреуі салдарынан жануарлармен ?сімдіктерді? барлы? т?рлері біртіндеп ?леді деген пікірді айтып ж?р. Біра? к?пшілік ?алымдарды? пікірінше, басты ?ауіп т?рлерді? ?артаюында емес, биосфераны? т?рліше ?алды?тармен бар?ан сайын к?п ластануында, радиациалану де?гейіні? бар?ан сайын ?суінде, экологиялы? себептерінде болып отыр. Генетикалы? ауыт?уларыны? салдарынан кесел н?рестелерді?  тууыны? к?беюі , а?ыл-есі нашар адамдарды? сананы? артуы, генетикалы? ауыт?улар адамзатты? болаша? ?міріне т?ніп басты ?ауіп-?атер е? алдымен бізді?  ь?дени дамуымызды? т?мендігінде екендігін к?рсеткді.

 «Адам», «индивид», «т?л?а», «даралы?» ??ымы мен м?мкіндіктеріне  сипаттама беріп к?рейік.

   Адам-жо?ар?ы психикалы? ?ызметті ар?асында ме?геру, жасау, ?згерту ?абілетіне ие саналы био?леуметтік тіршілік иесі, ?о?амды?-тарихи дамуды? жемісі ?рі сол ?о,амды? ?мір жемісі болып табылатын сананы таратушы. ?зіндік сана-сезімі адам сана дамуыны? филогенездік, онтогенездік дамуыны? шы?ы. Адамда: биологиялы?,  психологиялы?,  педагогикалы?, ?леуметтік  сия?ты ??рылымдары бар. Ол ??рылымдармен адам болмысы ?лшенеді ж?не олар  бір-бірімен ?зара байланысты. Олар: адамны? жеке басына т?н ?айталанбас ерекшеліктеріні? болатыны; адам бойында?ы кісілік (т?л?лы?) ?асиеттерді? болатыны. Ол а?а ?рпа? жаса?ан м?дениетті ме?геруде ?алыптасады. Егер адам жас кезінде ?о?амнан тыс ?алса, онда оны? санасы, тілі, ойлауы, ж?не вертикалда ая? алысып болмайды. Адам ?р т?рлі е?бек ж?не т?рлі формада?ы ?о?амды?  іс-?рекетке ?атысу ар?ылы адамзатта ?алыптас?ан ?асиеттерді ол ?зінде ?зіне т?н адамды? ?абілетерді дамытады. . Адам т?сінігі  к?п жоспарлы. Адам ?о?амда ?мір с?реді. Ал адам бос ?мір с?руі ешбір м?мкін емес. Оны? т?ні де жаны да айналасында?ылармен ?арым ?атынас жасау ?стінде тек ?леументтік ?сер жа?дайында ?ана кісілік м?нге ие болады. Адамны? санасыны? дамып, ?суі тікелей ?зіні? ?мір с?ріп отыр?ан ортасына байланысты. Сонды?тан адам психологиясын д?рыс ??ыну ?шін: ?леументтік жа?дайын білу керек; оны? ?андай ортаны? ?кілі екенін айыру; оны? к?з?арасы мен наным- сенімін ба?ыт- ба?дарын білімі мен т?жірибесіне икем биімділігін аны?тау керек. Міне, тек осы айтыл?андардан кейін ?ана, на?ты м?ліметтерден со? сол адам туралы пікір білдіруге м?мкіндік туады. Психология адамны? даралы? сипаттарын ?арастырып, оны? кісілік ?асиеттерін ?рістетуді ма?сат т?тады.

   Индивид (жеке адам)-т??ым?уалаушылы? ?асиеттерді? жалпы генотипін тасымалдаушы, био?леуметтік тіршілік иесі. Адам д?ниеге келгенде индивид болып туылады. Ол ?о?амды? ?атынастарды? объектісі, ?рі субъектісі.  ?атынастар ы?палын сезіну мен бірге ?атысушы, ?рі оны тере? бойлаушы. З.Фрейд  ілімі бойынша, ?немі ?о?ам ішінде болып оны? ы?палын сезінуші, ?рі о?ан ?арсы т?рушы биологиялы? т?йы? жан.

   Т?л?а-адамны? ?о?амды? санасы мен мінез-??лы?ты, адамзатты? ?о?амды?-тарихи т?жірибесін ме?геруде ?алыптас?ан адамны? ?леуметтік-психологиялы? м?ні. Т?л?а ?о?амды? ?атынасты обьектісі мен жемісі ?ана емес, сонымен бірге іс-?рекет, ?атынас, сана, ?зіндік сананы? белсенді субьектісі. Т?л?а болып туылмайды, ол ?леуметтік, м?дени даму н?тижесінде туындайды. Т?л?а ма?сат?а талпынушы ?ана емес, сонымен бірге ?зін-?зі ?йымдастыратын ж?йе. Оны? зейіні мен іс-?рекетіні? обьектісі: сырт?ы орта мен  ?зіні? «Мендік» сезім болады. Осы?ан байланысты ?зін -?зі реттеу, ?зін-?зі ?стай білу, ?абілеті мен ?асиет к?рсетеді. Т?л?а болу дегеніміз-белсенді т?рде ?мірлік позицясы бар ж?не ішкі ?ажеттілікке байланысты та?дау жасай білу, келген шешіміні? зардабын ба?алау ж?не ?зі ?о?амны? алдында жауап беру, ?немі ?зін-?зі ж?не ?згелерді ??ру?а т?рлі ?діс, т?сілдерді ме?геріп ?з мінез ??л?ын реттеуші.

Т?л?алы? ?асиеттер ?ш д?режеде болады:

1. ?рбір адам е? алдымен адамзат ?ауымыны? м?шесі ретінде шы??ан н?сілінен, ?лтынан, туысынан, ту?ан жерінен т?уелсіз есті адамны? барлы? ?кілдеріне орта? жалпы ?асиеттерді иелену. Оларды? ?атарына: ?уану, ?айыру, болжамды?, елді с?ю, арамды? –з?лымдар?а, ?ділетсіздіктерге, ?ділеттікке ж?не т.б. к?птеген рухани-психологиялы? ?асиеттер жатды.

2. ?р адамны? физикалы? ерекшеліктерінен жо?ары ж?йке ж?йесіні? ?ызметінен туындайтын ж?не тек ?з басына т?н психологиялы? ?згешеліктер. Б?лар, оны? мінез-??лы?ында, сезім к?рінісінде, темперментінде, ?имыл мен ж?ріс т?рысында, с?йлеу ерекшелігінде, сырт?ы ?серлерге ?айтаратын жауаптарында, бас?а адамдармен ?арым-?атынсында т.б. тіршілік ?рекеттерінде бай?алады. Осы ?айталанбайтын ерекшеліктеріні? ар?асында ?р адамны? бас?алар?а ??самайтын ?зіндік ?ырлары туады. Б?л ?ырларыны? негізгі физиологиялы? ерекшеліктерінде жат?анмен о?ан ?рине ?мір с?ру ортасыны? да ?атысы бар.

3. Адам белгілі бір елде, рухани д?ст?рде белгілі д?режеде жеткен материалды? ж?не рухани м?дениет жемістерін сусындап ?седі. Сол д?уірді? тарихи ортаны? жемісі осыны? б?рі адамны? жан-д?ниесінде ?зіні? ізін ?алдырады.

   Т?л?аны аны?тайтындар ?атарыны: нені ж?не ?алай білетіндігі, нені ж?не оны ?алай ба?атыны, нені ж?не оны ?алай жандандырады, кіммен ж?не ?алай ?атынас жасайтыны, оны? к?ркемдік ?ажеттілігі ж?н оны ?алай ?ана?аттандыратынды?ына байланысты.

Е? негізгісі ?зіні? ?рекетіне, шешіміне, та?дырына деген жауапкершілігіне сай ?лшемі т?л?аны толы? к?рсетеді.

Даралы? - т?рлі т?жірибе, білім, пікір, сенім, мінез-??лы?, темпераменттермен  к?рініс береді. Даралы? негізгі параметрлері: себеп, темперамент,  ?абілет,  мінез.

Эмоциялы?, белсенділік темпераментті? екінші функциясы. Белсенділік пен ?зін-?зі реттеу ?абілетіні? сипаттамасы. Даралы?та-т?л?а мен организм бірлікте ?арастырылады.

Адам  м?мкіндіктері. Адамны? 5 т?рлі м?мкіндіктері бар. Олар: гнесологиялы?, аксиологиялы?, шы?армашылы?, комуникативті, К?ркемдік м?мкіндіктер.

1.Гнесеологиялы? (танымды?) м?мкіндік алын?ан м?ліметі? к?лемі, сапасымен ?лшенеді. Б?л м?ліметтер сырт?ы орта?а ?атысты оны? таби?и ж?не ?леуметтік жа?дайына ж?не ?зіндік танымына байланысты жина?талады.

2.Аксиологиялы? (??ндылы?) м?мкіндіктер- т?л?аны? ?леуметтану процесінде болатын адамгершілік, саяси, діни, эстетикалы? ба?ыттар?а ?атысты ??ндылы?тар ж?йесіндегі ма?сат?а талпыну мен к?з?арастарына байланысты туындайды. Б?лар психологиялы? ж?не идеологиялы? жа?дайлар бірлігінде болып, т?л?аны? санасы мен ?зіндік санасыны? эмоциональды?-еріктік, интелектуальды? механизмдеріні? аны?талуымен ж?не ?мірлік д?ние танымыны?, к?з?арасыны?, талпынушылы?ыны? ашылуымен болады.

3.Ша?армашылы? м?мкіндіктер-?з бетінше аны?тал?ан білігі мен да?дысы, продуктивті ж?не репрокуктивті, ??ру жасау немесе б?зуда?ы ?рекеттік ?абілетімен, оларды орындауда?ы е?бек жемісімен к?рінеді.

4.Коммуникативтті м?мкіндіктер-бас?а адамдармен байланыс?а т?су формасы, ?лшемімен белгіленеді. Т?л?ааралы? ?арым-?атынас ?леуметтік рольдер ж?йесінде к?рініс береді.

5.К?ркемдік м?мкіндіктер-к?ркемдік ?ажеттілікті? де?ейі, мазм?ны, ?демелі ж?не оны ?ана?аттандыруымен белгіленеді. Т?л?аны? к?ркемдік белсенділігі шы?армашылы?та, к?сіпте, ?зіндік  іс-?рекеті мен ?нер туындыларын пайдалануда ашыла т?седі.

Т?л?аны? шы?армашылы? ізденісі

?азіргі кездегі ?міріміздегі та? ?анарлы? есті шы?арлы? ?згерістерді? болуына адамны? т?л?алы назарын тыс ?алады.?леуметтік проблеманы туындауы мен оны шешуге байланысты к?нделікті т?рлі ж?йелер ?рістету мен ?йымдастырлар болып жатады, дегенмен барлы? осы проблема мен шешімдерді? негізі адам т?л?асы екенін естен шы?арып жатамыз.?леуметтік «тар» ??былысты? тере?уіне  байлай отырып, одан т?жірибелік олжа табу?а ?абілетті, біра? адам т?л?алы?ы осы торды? ?ялары ар?ылы же?іс т?сіп ?алып отыр.?о?ам дамуы бір жа?ынан, оны? ж?генсіз м?мкіндіктері екенші жа?ынн, оны? ?кіметіні? орталы?тандырылуы т?л?а жауапкершілігіні? т?мендеуіне ?келеді.Соны? н?тижесінде сенімсіздікпен ?араушылы? пайда болды.

ХХ ?асырда?ы ?ылыми ж?не техникалы? жетістіктер адам?а же?ілдік ?келгенімен ?оса ба?ытсызды?тыда ала келді.

Мысалы, д?кен сатушысыны? шынай кучсісімен г?рі шаттана т?р?ан кедей-шаруа жа?дайы сізді та?далдырады.Англияны? белгілі актері Рекс Харрисонды д?ние ж?зінде е? мемлекет т?йы? болып к?рінсе, ал е? кедей –?айыршы индияны? хал?ы ашы?та, мейрімділігіне та? ?ал?ан.

Т?л?аны? шы?армашылы? ізденісі

?ндірістік ж?не техникалы? революция ар?ылы ХХ ?асыр адам баласына к?птеген пайда ?келеді, адам байыды, дегенмен адамны? шы?ырмашылы? с?ранысын ?аната?аттандыра алмады десе болады.Адам ?зіні? энергетикалы?, ойла?ышты? ж?не шы?армашылы? ?абілетін дамытпаса, адам ?міріні? м?ні жо?алады, оны? т?л?алы? к?ш-мазм?ндылы?, ай?ындылы?, ма?саттылы?, м?нділігі жо?алады.

Т?л?а к?ші дегеміз-б?л та?дырды? ??былмалылы?ын же?іп шы?у ?абілеті кей жа?дайларда ?зі пайдалы ?шін ?зіне ?атынасы біліктілігі

?азіргі кезде адамны? шы?армашылы? ?абілетін шынды??а айналдыру ?шін ресурстар мен технология жеткілікті Бізге тек ерік, ?иям, мен мейірімділік керек.Адам ?зіні? дарындылы?ы ?ашан туатынын, ?алай туындайтынын білмейді.?рбір адам ?о?ам жа?сы т?рмысы ?шін ?з ?лесін ?осады.

?рбір адам осы ?мірде белгілі бір миссиясы бар.К?птеген шешілмей ?ал?ан проблемалар ?зіні? ?абілеті мен потенциялды? м?мкіндіктерін аны?тай алмаушылы? н?тижесімен туындайды.тек кейбір санаулы адамдар ?ана ?зіні? ?зі белгілеп ?ойыл?ан н?рселермен айналысып ж?не ?з ?мірінде со?ан с?йенеді.

Б?л адамдар ба?ытты ж?не т?л?алы? шы?армашылы? к?шке ие бол?ан адамдар.

Т?л?аны? ?леуметтік-психологиялы? ??рылымы.

    Т?л?а ??рылымын К.К.Платонов т?рт ??рылымшадан т?ратынын белгіледі:

    1) Т?л?а ба?ыты мен ?атынасында?ы ??рылымша: ниет, ?ызы?ушылы?, бейімділік, идеялары, к?з?арас,  д?ниетанымы, сенімі, ??штарлы?ы жатады.

    2) Т?л?аны? жеке ?леуметтік т?жірибесі. О?ан адамны? білімі, да?дысы, білігі мен ?деті жатады.

    3) Адамны? психикалы? процестердегі жеке ерекшелігі – я?ни, ес, ?абылдау, т?йсіну, ойлау, ?абілеттеріні? жеке к?ріністері.

    4) ??рылымшада?ы биологиялы? негізділік – т?л?аны? типологиялы?,жас ерекшеліктік, жынысты?  ?згешеліктері енеді.

     Платонов пікірінше, ??рылым ??рылымшаларыны? ?зіндік ?лес салма?тары бар. Биологиялы?,психологиялы? процесс,?леуметтік т?жірибе сия?ты ?ш ??рылымша жалпы психология?а топтал?ан,тек ба?ыттылы? ?ана ?леуметтік психология ?лесіне ?ал?ан.

А.Н.Сухов, А.А. Деркач т?л?аны? ?леуметтік-психологиялы? ??рылымына мыналарды, жат?ызды:

• ментальды?, ??нды-м?нділік ?рісі, себептілік ?рісі (ба?ыттылы?, ?мірлік ма?сат, жоспар, ?мірлік жол);
• когнитивтік сипат (?лем суреті);
•  «Мен сипаты» («Мен» т?жырымы», «Мен – образы», ?зіне ?атынасы, ?зін ба?алауы);
• тексеру локусы;
•  т?л?аны? статусты-рольдік сипаты;
•  т?л?аны? эмоциональді психикалы? к?йі мен ?леуметтік сезімі.

Осыларды? кейбірін ?ана ?арастырайы?.

   «Мен» - б?л тіл мен ойлау негізінде ?арым-?атынаста ?алыптасумен болатын т?л?аны? ?зіндік санасы.

   «Мен-образ» - бізді? ?зіміз туралы біліміміз, ?зіміз туралы не ойлайтынымыз.

    ?зіндік ба?а саналы сипатында ?зін-?зі сыйлау формасы болады. ?зіндік ба?а шынды??а сай бол?анда «Мен-образ» ?зін-?зі бекіту мен ?зіндік жетілуге жа?ын болады. Имидж – б?л «Мен-сырты»: адамны? ?зін сырт?а к?рсетуі, айналасында?ылар?а ?андай ?сер ?алдыруы.

  Тексеру локусын (латынша Lokus – орын) американ ?алымы Д.Роттер ?сын?ан. М?ны т?сінуді? екі типі бар. Олар:интернальді ж?не экстремальді .Интернальді типтегі адам ?з ісіні? н?тижесі жеке сапалы?ы: жетік білушілік, ма?сат?а талпынушылы?, жеке ?абілеттілікке байланыстылы?ына сенімд. Экстремальді типтегілер – же?ісі (с?тсіздігі) сырт?ы к?ш к?мегі немесе айналада?ыларды? ?ысымы деп есептейтіндер.

   Тексеру локусы ерекше жеке сипаттама болып табылады. Н?тижесінде адам ?леуметтік проблемаларды д?рыс ??былыс ретінде ?арап, о?ан бейімделеді немесе керісінше де болады. ?леуметтену мазм?нын ба?ала?анда, т?л?аны? на?ты жа?дай?а бейімделуімен емес, ?ркениет пен м?дениет, жалпы адамзатты? образбен ?мір с?ру сия?ты ?лемдік стандартпен ?ара?ан ж?н.

Т?л?аны? ?леуметтік психологиялы? типологиясы.

   Американ психологы А.Маслоу ?зіні? «Мен» ?зін ж?зеге асыру `(самоактуализация) ж?нінде» деген е?бегінде адамны? ?згелерге ?атынасы ж?нінде былай деп жаз?ан: «?згеге ?зі?е ?ара?андай ?ара, ал екінші ?зін айналаны ?алай ?абылдаса, ?згені солай ?абылдайды».

   Американ ?алымы Э.Шостром А.Маслоуды? бірінші типтегі адамын – актуализатор, екінші типті -  манипулятор деп атайды. Осы екі типті зерттей отырып, актуализатор типін - ?діл, ашы?, ?ызы?ушылы?ы т?ра?ты, ?зіне сенімді десе; манипулятор типі – адамдармен ?атынас жаса?анда барынша бетпердешіл екі ж?зді, ?згелерге нем??райлы?пен ?арайтын ж?не т.б. деп есептейді.

   Манипуляторларды салыстыра отырып, оларды? арасында?ы айырмашылы?тарды ?зіне ж?не ?згелерге ?атынасын, негізгісі к?нделікті ?мірдегі мінез к?ріністеріне байланыстыдеп к?рсетеді. Э.Шостром манипуляторды? сегіз т?рін аны?тайды:

1. Диктатор (мінезінде ашы? к?шті м?нерге т?н);
2. Ш?берек (таусылмайтын ойында беріліп ойнау сипаты т?н);
3. калькулятор(сал?ын, ?немшілдік т?н);
4. жабыс?а? (?ор?ансызды?ты имитациялау мен ?немі ?ор?анды ?ажет ету т?н);
5. б?за?ы (айналасында?ыларды ?з ?ызы?ушылы?ына ?арай террорлау т?н);
6. жа?сы жігіт (?зін та?тада  деп ойна?тау т?н);
7. сот (жазалау позициясымен объектіге ?атынасын манипуляциясын демонстрациялау т?н);
8. ?ор?аушы (?з ма?сатына байланысты оларды ?ор?аушы рольін екі ж?зділікте ойнау т?н).

    Т?л?аны ?леуметтік-психологиялы? талдауда Юнганы? типологиясы: экстровертті ж?не интровертті т?рлері ерекше ма?ыз?а ие. Б?л типтерді толы?тыру ма?стында психикалы? т?рт процесті: ойлау, эмоция, т?йсік, интуиция ?атысымен т?рт т?рі ішінара б?лді. Оларды: ойла?ышты?, эмоциональды?, т?йсінушілік, интуитивтік тип деп т?ртке б?лді.

     Э.Шпрангер ?мірлік ??ндылы?тарына байланысты т?л?аны? алты т?рін:теориялы?, экономикалы?, эстетикалы?, ?леуметтік, саяси, діни деп ?арастырды.

     Американ психологы Хорни адамны? бас?а адамдармен ?арым-?атынасына ?арай т?л?аны? ?ш типін ?арастырды:

1. ?йірсек тип;
2. Агрессивті тип;
3. Жатыр?аушы тип.

 ?йірсек тип – с?йікті, сыйлы болу мен ?ам?орлы?та болу ?шін ?арым-?атынас?а жо?ар?ы ?ажеттілікке ие ж?не ?згелер ба?асына «мені с?йер ме екен, ма?ан ?ам?орлы?ы ?андай болар екен?» деуші тип.                          

        Агрессивті тип - ?згелерге ?атынасын ма?сат?а жету ??ралы ретін ??ру т?н. М?ндай адамдар ?стем болуда ?арсылы?ты ?аламайды, ?зге адамды «ма?ан к?мектесіп, пайдасы тиеді ме?» деген т?р?ыдан ?ана ?арайды.

      Жатыр?аушы тип – м?ндай типтегі адамдар эмоциональді келеді. Олар топты? іс-?рекетке ?атыс?анды ?аламайды, ?арым-?атынас?а ?ауіппен, жаманды?тан ??тыла алмайсы? деп ?згелермен ?арым-?атынасын дистанцияда ?стауды ?алайтындар. Егер біреумен кездесе ?алса «мені жайыма ?алдыра ма екен?» деген ?зіне с?ра? ?оятындар.

     Норакидзе адамны? мінезі мен ішкі себептер с?йкестігіне ?арай т?л?аны ?ш типке б?леді:

1. Гормониялы? т?л?а;
2. Конфликтілі,?айшылы?ты т?л?а;
3. Импульсивті т?л?а.

    Гормониялы? т?л?а – мінезі мен ішкі мотивтері: ниет, моральды? принциптер, борышты? сезім, на?ты мінездері арасында дау-дамайы жо?, ?йлесімді т?л?а. ?леуметті ба?дарлан?ан ж?не адекватты.

    Конфликтілі, ?айшылы?ты т?л?а – мінезі мен себептер арасында ?айшылы?ы бар, ниетіне іс-?рекеті, іс-?рекетіне ниеті ?йлеспейтін адам.

    Импульсивті т?л?а – тек ?з ниетіне байланысты ?ана ?рекет ететін, егер ниеті болмаса, іштей ?сер етуге лайы?ты. М?ндай адамдар екі ж?зділікпен ?зін боямалап, іскер, ымырашыл, дербес етіп к?рсетуі де м?мкін.

 ?леуметтенуді? ?леуметтік психологиялы? аспектісі.

     ?леуметтік психологияда ?леуметтенуді? ?ыса? ж?не ке? т?сіндіру т?р?ылары ?алыптас?ан. Б.Д.Парыгин пікірінше,?леуметтенуді ?ыса? т?рде т?сіну – б?л ?леуметтік орта?а ену,онда бейімделу; ?леуметтенуді ке? т?рде т?сіну –филогенез,тарихи процесс.

   ?леуметтенуді? мазм?нына ??сас бас?а да т?сініктер бар. Олар: «т?рбие» мен «адаптация».

    Т?рбие – стихиялы процесс,?леметтену одан ке?ірек.

    Адаптация – бейімделу, ?леуметтенуді? ??рамдас б?лімі, механизмі іспеттес.

    Адаптацияны? екі т?рін: психофизиологиялы? ж?не ?леуметтік психологиялы? деп ажырату?а болады.

   ?леуметтік психологиялы? адаптация – жа?а ?леуметтік ситуация?а енгендегі ?зіні? т?л?алы? ролін ме?геруі. ?леуметтік психологиялы? адаптация н?тижесіне ?арай позитивті, негативті болып, ал механизміне ?арай ерікті ,еріксіз болып б?лінеді.

    ?леуметтік психологиялы? адаптация бірнеше кезе?де жойылады:

 а)танысу;

?) рольдік ба?дарлылы?;

 б)?зіндік беку.

 Олай болса,?леуметік-психологиялы? адаптация ?леуметтенудегі на?ты процесс.

      Адам ?леуметтену процесінде ?леуметтік нормаларды ме?геріп, ?леуметтік р?лдер, ?о?амды? мінез да?дыларын пайдалануды? т?сілдерін ?йренеді. Т?л?а ?леуметтенуі т?л?аны? ?леуметтік шынды?ты тануына негізделеді.

      Т?л?а ?леуметтенуіні? к?зі болып табылатындар:

             1) с?билік жаста?ы т?жірибесі – психикалы? функциялар мен мінезді? элементарлы? формасыны? ?алыптасуы;

              2) ?леуметтік институттар – т?рбиелеу, о?ыту мен білім беру ж?йелері;

               3) ?арым-?атынас пен іс-?рекет процесінде адамдарды? ?зара ?сері.

    ?рбір ?леуметтік роль ?зі к?птеген мінезді? м?дени нормалары, ережелері, стереотиптерін ендіреді. ?мір с?ру барысында ?леуметтік рольді? біреуін ?ана емес, бірнешеуін немесе к?птеген ?леуметтік рольдерді жасты? ж?не ?ызметтік баспалда??а байланысты ме?геруге тура келеді.

       ?леуметтену мазм?нына ?арай екі жа?ты процесс. Бір жа?ында ?леуметтік тарихи т?жірибелер, символдар, ??ндылы?тар, нормалар жатыр. Екінші жа?ында оны индивидті? ме?геру, интериоризациясы жатыр.  

    Интериоризация – б?л ?о?амды? ?мір сырт?ы формасында?ы процестерді? сананы? ішкі процесіне ауысуымен:талдап ?орыту, вербалдану, ары ?арай даму ?абілеті.

    Мен-??рылымы ?леуметтік хабарларды ?алай ??дейтінімізге ?атты ?сер етеді. Б?л  ?зімізді ж?не ?згелерді ?алай ?абылдауымыз жадымызды  са?тауымыз ж?не оларды ба?алау?а ы?пал  етеді. Егер студент  болу  Мен –т?жырымны? орталы? б?лігі болып есептелінсе, онда біз «студенттік» да?дыларды ме?гереміз. Кезе?ге т?н білім, білікті ?зімізде ж?не ?згелердегі де?гейін белгілеп, бай?аймыз, ба?алаймыз. Біз ?з кезегінде студенттік ?мірге байланысты барлы? жа?алы?тар  мен хабарларды жина?тап отырамыз. Я?ни, б?л бізді?  Мен-??рылым?а сол уа?ытта?ы м?ратына лайы? келеді. Мен –??рылымы мынадай ?зіне  т?н ?асиетерді жина?тайды.

1. ?зіне деген сенімні? болуы;
2. ?зіне т?н ?атысты хабарларды ?йымдастыру  ж?не оны ауысып  отыру?а ба?ыттау;

Мен–??рылымы ?зіне ?атысты хабарлар мен т?жірибелерді жина?тап, реттеп отыруды Осы т?р?ыдан келгенде кітапханашыны? кталогтарды жина?тауына ж?не ?айта реттеп отырушы ретіндегі ?ызметіне те?ейді. Дьюнні? психикалы? онды? ж?йесі ретінде  ?арастыр?а  болады.

Сервантес «Назидательные новелла» атты е?бегінде адам-шыны ол м?лдір, н?зік, ?рі оны?   ??рылымынан д?ниені тану?а балады деп к?рсетеді.

Шынды?ына келгенде адам к?рделі жаратылыс иесі.Біра? сіз-бірегейсіз, жаратылыс иесі.Біра? сіз-бірегейсіз, ?зі?із сия?ты, ?зі?ізді кейбір жа?татары?ызды? ??састы?ы бар адамдарды кездестіресіз.Со?ан ?арамастан на? ?зі?іздей адамны? б?рын ж?не болаша?тада ?айталанбайтынына сенімдісіз.Сонды?тан, ?р адамны? ?айталанбас, ?згеше  «Мен»-бейнесі бар. ?р?айсымыз «Мен» с?зін т?рліше толы?тырамыз «Мен кіммін деген с?ра??а берген жауабы?ыз Мен –т?жырымын »??райды.

«Мен» т?жырымы бірнеше элементтерден жина?тал?ан Соны? бірі «Мен»-??рылымы Мен –??рылымы –б?л, бізді? ?з ?мірімізді ?йымдастыруда?ы психикалы? модел болып табылады.

1.Адамды белігілі бір жынысы, к?йші, скульптар т.б. ?зіне сай ?ызы?ушылы?ы бар жан ретінде сезінеді.

3.?з м?ратына лайы? белгілі бір к?сіп иесі о?ушы, студент, аспирант, ізденуші, малшы, к?сіпкер,мойындайды.

Мен-??рылымы ?р адамда ?рт?рлі  болады. Ол негізінен сол адамны? Мінез ??ру ба?ытына тікелей байланысты болып келеді. Мен бейнесі бір ситуациядан екенші бір, ситуация?а ?згеріп отырады.Мысалы жолдасымен беріліп ойнап отырады да, екінші біреумен ??гімелеседі.

Мен-бейнесі ?немі ?згеріс ?стінде болады ж?не сол бір бейне екі рет туындамайды ж?не одан ?зін ай?ын бай?ап отырады.?з бойымызда?ы ерекшеліктерді, айыр?ша ?асиеттер жиынты?ын я?ни, ?зімізді ?зіміз ба?алаймыз.?зіміздегі «Менге »ба?а беріп сынаймызМіне, б?л да «Мен» т?жырымыны? элементтеріні? біріне жатады. М?ны «?зім с?йнетін н?тиже » деген атпен аламын.Адам ?зіне ?зіні? берген ба?асымен жектелмейді.?зіне ?зіні? берген ба?асыны? ?андай де?гейде екенін аны?тап білу ?шін, айналасында?ы адамдарды? ?зіне берген ба?асымен салыстырып к?реді.Ол мына, схемада?ыдай болып шы?ады.

Айналада?ыларды? ба?асы	?з ба?амыз
		Жаспа?
		Ма?танша? Б?спе
		Азамат

 

Адам ?зіні? ?згешілігі, мен ба?асыны? на?тылы?ын болжау?а байланысты ж?не д?рыс ба?дар т?зуге талаптанып, ?рдайым салыстырмалы т?рде, ?згерлерді? ба?асына да ба?ынышты болады.Егер ?згені? ?зіне берген ба?асы д?л кейін жатса «Азаматты?  келбетіні? д?рыс ?алыптасып келе жат?анын бабы ?ойлады.»

Психолог Б.С. Мерия ?зіне-?зі те? екенін білу аны?тамасы деп есептейді.

?зім с?йнетін н?тиже бойынша ?з ісі мен ?ылы?ына да ба?а береді.

Кемістігіне ба?а беріп, с?тсіздіктеріне м?н беріп, ?зіне талдау жасайды.

?рекет ?стінде ?зін ?рдайым ба?ылап одан ?орытынжы шы?ару?а талпынып отырады.

Міне, б?ны? барлы?ы мен –к?рсеткіші болып есептелінеді. Мен –к?рсеткішінде сіз ?зі?ізге т?н даралы? ерекшелігі?ізді хабарлады?ыз Ол мен –адаммын, Мен-жо?арымын, Мен-к?пшілмін

Топты? ж?не ?леуметтік байланыс?а орай «Мен м?сылманмын», Мен –?аза?станпын деген белгілейсіз.

Егер біз Батыс м?дениетіні? психологиясына ж?гіртер м?мкіндігін, ?зіне д?рыс ба?алай  білген адамды –е? ?мірше?, е? бай деп есептейді Осы?ан орай ?згені с?ймес б?рын ?зі?ді с?й деген ?а?иданы ?атты насихаттайды.

Батыс ?дебиеті «Илиададан» Гекльберр Финн ?ажайыптарына дейінгі адам е? алдымен?зіні? к?йшіне с?йену дерек деп т?сіндіреді.

Мен –т?жырымы тек ?зіне сену ?зіне ба?а беру мен сондай-а? мен-м?мкіндігінде ?арастырады. Мен-м?мкіндігінде ?арастырады. Мен-м?мкіндігінде адам арманым т?ратын ?амтиды. Хейзел Маркус «Мен –м?мкіндігі сан ?ырлы деп к?рсетеді».Мен-ба?уаттымын мен с?йіктімін, Мен толы?пын, Мен данышпанмын деген сия?ты жа?сы шы?ындар?а мен ?осу я?ни ?ара-?армы сен –кедеймін.Мен-ж?мыссыздан да?ымыз келмейтін ?асиеттерді к?рсетуімізге тура келеді.Мен м?мкіндігі –бізді? негізгі ма?сатымызбен ?алай ?мір с?ргіміз келетіндігін к?рсететін талпысын к?рсетіш.

Мен т?жырымыны? е? ма?ызды элементтеріні? бірі-?зін-?зі силау

?зіне деген жа?сы ?атынаста болу «Мен» - ??рылымы мен «Мен» м?мкіндігіне жа?сы ?сер етеді.?зін-?зі ашуды? ?зі екі т?рлі жо?ар?ы ж?не т?менгі де?гейде болады деп к?рсетеді. Кейт Даттон жо?ары де?гейде –?немі жа?сы эмоция ал т?менгіде-нашар эмоцияларлар ал т?менгіде-нашар эмоциялар да, м??ды к?йде болу кездеседі.?зін-?зі тере? силайтындар жаман к??іл-к?йді бол?анны? ?зінде, ?з к??іл-к?йін  к?теретін жа?сы жа?дайларды тарихбарды еске т?сіріп, уа?ытша тап бол?ан келе?сіздіктерде ?зін-?зі бас?ара алады.

?зін-?зі силау ?зіні? сезімі, ?абілетін, еске т?сіру, ойлау т.б. толы? ?амти отырып, та?басын лайы?ты ?алдырады.

Дегенмен мен индивидализмні? тере? ?арастыр?ан проблемасы дегенмен адамда?ы мен бірн?рсеге т?уелді екенін т?йсінеді.От отбасы, ту?ан туыс жора жолдасынан ?за?та?ан индивид ?леуметтік байланысты ?зеді.Б?л оны? кім екенін д?лелдеуге ???ы?ынан айырады.

Адамдарда?ы «Мен» к?п ?ырлы мен ж?не ата-анам, мен ж?не ту?ан-туысым, мен ж?не ?ызметкер, мен ж?не жолдас-жора?дар Сонды?танда олар бір біріне т?уелді ж?не да ол сол ар?ылы мен ?асиетін ай?ындайды.Оны? ??ндылы?ы –мен к?леміні? ке?дігімен емес, оны? ?йлесімді бірлікте болып бірін –бірі  ба?алау, с?ю, ??рмет к?рсетуінен к?рінеді.Мына схемадан т?уелсіз ж?не т?уелді мен –т?жырым к?реміз.

Мен т?жырымы т?уелсіз ж?не т?уелді

	т?уелсіз	Т?уелді
	Дербес ерекшелікпен ма?саттарды аны?тауда?ы бірдемені? жеке болуы	Бас?алармен байланыстылы?ты аны?тауда?ы бердемені? ?о?амды? болуы
М?ні	Мен –мені? Жеке жетістігі пен табысы	Біз-топты? ма?сат пен ынта?тасты? бізді? ?о?амды? міндеттеріміз бен ?зара ?атынас
Ма??лданбау	конформизм	эготизм
К?рнекі ?ран	?зі?е ?зі? сенімді бол	Бізде ешкем адал емес
Мен т?жырымын ?уаттайтын м?дениет	Батысты? индивидуалистігі	Азияны? ?жымды?ы мен ?лемні? ?шінші мемлекеттері

Мен сезімі бізді? ойымыз бен іс-?рекетімізді ?йымдастыру?а к?мек береді.?зімізге ?атысты м?ліметтерді біз жа?сы ??деп, есте са?таймыз.Мен-т?жырымыны? мен –??рылым элементі хабарларды ??деуге басшылы? жасаса «?зім с?йенетін н?тиже » ?зін ба?алай білуге ?йретеді, ал мен –м?мкіндігі арманымыз бен м?ратымыз немесе ?зіміз ?ор?атын н?рселерді д?рыс шешуге ы?пал етеді.?зін-?зі силау ?зіні? ??ндылы?ын сезінуге к?мек беріп, ерекшеліктер мен ?ателікттерді ба?алау?а к?мек береді.

Адамдар ?зіні? мен –т?жырымымен ерекшеленеді. Ол тек мемлекет ерекшеленеді. Ол тек мемлекет  ішінде емес, ?зге мемлекеттерді? м?дениетіндегі т?рліліктер бай?алады.Т?уелсіз ж?не ?зара т?уелді бір-біріне ?арама-?арсы м?дениет ерекшеліктерінен де ?леуметтік мінез-??лы? ?згешелігін к?руге болады.

 

 Т?л?аны? ?леуметтену процесіні? е? ма?ызды кезе?і с?билік ша? болса, б?л кезе?де ?зіні? ?леуметтік орнын іздеуге к?мектесу. Оны? негізгі тіректері:

1)?зіні? «Мен» м?нін т?сіну; 

2)?зіні? «Менін» жете т?сіну.

      ?зіні? «Менін» жете т?сіну мен м?нін т?сінумен оларды? дербестігі, «Мен - образы» ?алыптасады.

       ?зіні? «Менін» жете т?сіну – 2-5 жас аралы?ында, с?билік кезе?де ж?зеге асады. Ж?ру, с?йлеу, ойлауды? дамуы, тану, е?бек, сурет салу т.б. к?рделі іс-?рекеттерді ме?геру да?дыларымен к?рінеді ж?не оларды мектепті? орта ж?не жо?ар?ы балалы? ша?ында ?зіні? «Менін» жете т?сінуі негізгі кезе?і болады.     

    ?зіні? «Мен» м?нін т?сіну – б?л процесс орта балалы? ша?та пайда болады ж?не ?зіне ба?а беруі «?зге» адамны? «Менін» салыстыру негізінде ж?зеге асады. Осы процесс барысында жа?сылы?, жаманды?, ?мірді? ма?саты мен м?ні, рухани-адамгершілік, д?ниетанымды? ?станым туралы т?сініктері ?алыптасады. Сонды?тан, б?л процесс т?л?алы? ??ндылы?ты? ?зегіні? ?алыптасуы.

    ?леуметтену процесінде аны?талатындар: мазм?ны, ке?дігі, ?леуметтену механизмі, ?леуметтік институттар, факторлар мен кезе?дері.

    ?леуметтену мазм?ны – т?л?а ?леуметтік ж?не м?дени «д?зір» ретінде нені ?сынады ж?не ?леуметтену процесінде индивидті? ?андай ?лемді суреттеу, ма?саттары, стереотиптері, ??ндылы?тары ?алыптасуымен  м?нді.

    ?леуметтену мазм?нын екі жа?ты аны?тау?а болады. Біріншісі, барлы? ?леуметтік ??былыстар: саяси ба?дарлар мен доктрина, к?пшілік а?парат ??ралдары, м?дениет жиынты?ы; екіншісі, индивидті? осыны? барлы?ына ?атынасы. Ал б?л ?атынас т?л?аны? ?зіні? ерекшелігінен ж?не сол тап бол?ан ?леуметтік ситуация?а байланысты.

   «Т?л?аны? ?леуметтік мазм?ны мінезінен, ?дет, еліктеуінен, к?з?арасыны? ?алыптасуынан к?руге болады» - дейді Т.Шибутани.

    Демократиялы? мемлекетте ?леуметтену м?нін «Мен» ж?зеге асыру, т?л?алы? м?мкіндігі мен сол  м?мкіндіктеріні? ашылуымен ?орытындыланады.

    Тоталитарлы? мемлекетте барлы?ы керісінше болады. М?ндай жа?дайда Э.Фроммны? пікірінше, ?леуметтенуді? мынадай, т?сілдері: мазохизм, садизм, деструкция, конформизм м?мкін болады.

      Мазохизм – ба?ыну?а талпыну, моральды? кемсіну. Садизм – бас?а адамдарды ?зіне жа?дайына байланысты т?уелдендіру, оларды? алдында?ы ?лшемсіз билігі мен ?орыту ар?ылы ?стемдігін ??ру. Деструкция - ?зіні? ?ау?арсызды?ы ар?сында айналада?ы д?ниені к?йретумен к?рінетін ?леуметтену т?сілі. Э.Фромм пікірінше, айналада?ы д?ниені к?йрету, ол – ?арсы т?руда?ы жан кешті со??ы т?сілі. Конформизм - ?зіні? «Менін» ?абылдамай, робот?а айналдыру.

     Г.Маркузе т?жырымдамасы бойынша, тоталитарлы? ?о?амда?ы ?атал жа?дай?а байланысты «біртекті» адам, «іштей ба?ыттал?ан адам» (автоматты ба?дарлан?ан т?л?а, автоматты конформды т?л?а) ?алыптасады.

   «Біртекті» адам?а т?н: а?и?ат?а, мінездік ж?не а?артушылы? стереотипке сын к?збен ?арамау, даралы?ты? жо?ты?ы, айлалы ?рекетке шалды?у, консерватизм, д?ниедегі к?ргенін б?рмалау(«Мен» ?йлестіру,аса т?тынушылы? ба?дарлылы?ты). Т?л?а ?леуметтік т?жірибені белгілі бір механизмдер ар?ылы ме?гереді.

    ?леуметтену механизмі – толы? т?жірибе ар?ылы т?л?аны? рольдік т?жырым ше?берінде айналы? «Мен» теориясы ашылады. М?ндай теория негізін американ ?леуметтік психологы Ч.Кулли салды. Ч.Кулли ?зге т?л?алардай ?зіні? «Мен» айырмашылы?ын біртіндеп т?сінуді зерттеуді ма?саты етіп ?ояды. Оны? теориясында?ы индивидті? ?леуметтенуінде шешуші рлльді ал?аш?ы топтарда?ы (отбасы, балалар ?жымы, к?рші ?ауым ж?не т.б.) формалы емес, интимді, сенімді т?л?ааралы? ?атынасты жат?ызады. М?нда ?жым м?шелерімен баланы? тікелей ж?не ты?ыз байланысы оларды? санасында ?зіндік психикалы? реакцияны тудырады. Ч.Кулли баланы? сана ж?не ?зіндік санасын ?алытастыруда айналасын ?орша?ан ал?аш?ы ?жымы – ата-анасы, достары, к?ршілері туралы пікірі мен т?йсіктеріне ерекше м?н береді. 

     Индивид ?шін айналасында?ыларды? пікірі ма?ызды, ?рі м?нді, со?ан еліктеуде индивидті? «Мен» сезімі дамиды. М?ны«айналы? «Мен» деп атайды.

     ?зге адамдар – бала ?шін айна, олармен ?немі ?арым-?атынаста болумен оны? ?зіндік «Мені» ?алыптасады, я?ни «айналы? «Мен» айналасында?ы адамдармен индивидті? ?зара ?рекеттестік н?тижесінде ?алыптасады.

     «Айналы? «Мен» баланы? ?зіндік санасыны? ма?ызды элементі. Осыны? ар?асында оны? ?зіндік ба?алауы, ?зіне айналада?ыларды? к?зімен ?арау білігі ?алыптасады.

    ?зін ?орша?ан адамдардан ?зін саналы белгілеуге ?йретеді, м?нымен ?оса, ?зіні? «Меніне» ма?танышы, ??рметтеуі немесе керісінше кемсінуі жасалады.

     Ал?аш?ы топтарда?ы ?леуметтік ?зара?рекеттестікті? уа?ыт ?ткен сайын ке?еюі субъективтік «Мен» барынша т?ра?талып, белгіленіп ?алады. Со?ан байланысты индивид  айналасында?ыларды? талаптарына байланысты ?зін-?зі тексеру сезімі жасалынады ж?не ол ?леуметтік топ нормасы мен ??ндылы?тарын ме?герумен байланысты болады.

     Ч.Кулли ?сын?ан т?жырымдаманы? жа?ымды жа?ы оны? адамны? «Мен» ?алыптасуын ?леуметтік топтарда?ы ?зара?рекеттестік н?тижесі деп ?арауында болды. Дегенмен, ал?аш?ы топтарды? м?нін индивидті? ?леуметтенуінде ма?ызды рольін абсолюттендіріп жібереді.

     Дж.Мид (1863-1931жж) Ч.Кулли сия?ты индивидті? ?леуметтенуі ?леуметтік ?зара?рекеттестікке айыры?ша м?н береді. Біра?, оны? айырмашылы?ы ?зара?рекеттестік кезіндегі символдар мен ым-ишара рольді барынша ашу?а талпынады.

    Дж.Мид адам санасыны? ерекшелігі симолдарды пайдалану ?абілеті мен олар?а бара-барлы?ты талдап беруде деп білді. Американ ?алымыны? пікірінше, ?зара т?сіністік пен ?зара?рекеттестікті келісілгендік балалы? ша?та ?згелер рольін ?зіне ?абылдай алуыны? ?алыптасуынан деп т?сіндіреді. Оны? пікірінше, б?л ?абілеттерді ?алыптастыруда балалар ойыныны? ма?ызы зор. ?жымды? ойын?а ену ?зіне белгілі бір рольді ?абылдауды оятады, т?жірибе жина?тау барысы мен ересектену барысында ол ойын процесінде ойын?а ?атысушы адамдарды? бірнеше рольін ?зіне алады.

    Сонымен ?оса, оны? а?ыл-парасаты мен ?зіндік санасы дамиды. Бала ?леуметтік топты? нормалары мен ??ндылы?тарын, талаптары мен ?зіне деген ма?сатын барынша ке? ме?гереді.

    Кемеліне келген «Мен» белгілеріне «?згені? талдап, ?орытыл?ан» рольін ?зіне ?абылдауда?ы индивид ?абілеті. Мид оны ?жымды? талап пен ма?сатты? сол индивидке ?атысты талдап, ?орытыл?ан образы деп т?сінді.

    Индивид ?леуметтік топты? ма?саты мен ??ндылы?ыны? белсенді м?шесі ретінде онда ?зіні? субъективті «Менін» саналы ме?геруімен т?л?а ретінде ?алыптасады. Сол кезе?нен бастап ?жымны? бас?а м?шелерімен бірдей топты? жалпы м?селелерін шешуге ?атысып, топты? жалпы ж?мысы мен ?ызы?ушылы?ына т?тастай б?лісе алады.

    Француз ?алымы Г.Тарда пікірінше, ?леуметтенуге мыналарды ендіреді:

1)еліктеу;

2)??састыру;

 3)бас?ару.

  Дегенмен,б?л механизмдер барынша бай ж?не ?р т?рлі. Т?л?аны? ?леуметтенуі т?рлі ?арым-?атынас т?рлері (к?пшілік, топты?, т?л?ааралы?, іскерлік, формальды емес),к?пшілік а?паратты? ??ралдар, м?дениет ?сері ар?ылы ж?зеге асады.

     ?леуметтену мазм?ны  ?леуметтік институттар, экономикалы? ,?оамды?, соны? ішінде отбасы, балалар мекемелері, мектептер ,формальды емес топтар, арнайы ?йымдар ж?не т.б. сия?ты негізгі параметрлерге де байланысты.

    ?леуметтену тиімділігі оны? адамгершілік, м?дени, экономикалы? жа?дайына негізделеді. ?леуметтік институттарды? т?л?а?а ?сер к?ші авторитеттік-референттікке байланысты. Дегенмен, басымдылы? арты?шылы? отбасына беріледі. Отбасыны? т?л?а ?леуметтенуіндегі рольі ерекше. Отбасынан тыс т?биеленетін бала бейімсіздіктен, эмоциональды? контактіні? б?зылуынан, топты? пара-парлы?тан шаршайды.

    ?леуметтену процесі дене, анатомиялы?-физиологиялы?, сенсорлы?, эмоциональды?, танымды? ж?не т?л?аны? ?леуметтік дамуы сия?ты белгілі бір циклдар?а байланысты. ?леуметтену кезе?ін адамны? т?рлі ?мір с?ру кезе?інде болатын адам дамуы мен ?зіне т?н ?леуметтік ситуацияларымен т?сіндіріледі.

 ?леуметтену кезе?ін аны?тауды? т?рлі т?р?ылары бар. ?леуметтік т?р?ыда ?леуметтену ?ш сатыда болады деп б?леді. Олар:

• е?бекке дейінгі,
• е?бектегі,
• е?бектен кейінгі.

    ?леуметтену кезе?інде психоаналитикалы? к?з?арастарды ескерген ж?н. Олар: ?леуметтенуді ал?аш?ы, маргинальді, т?ра?ты, статусын жо?алтумен байланысты ?леуметтенулер.(зейнетке шы??аннан кейінгі жа?дай).

     ?леуметтенуді? ал?аш?ы кезе?і – баланы? ?леуметтенуі З.Фрейд пікірінше, б?л кезе? мыналардан, т?рады:

    1) оральды? (ту?аннан 2 жас?а дейін) бала ?лемі тез  айналасына ?ана шо?ырланады;

    2) анальды? (2 жастан 3 жас?а дейін) бала гигиена да?дыларына ?йретіледі. З.Фрейд пікірінше, б?л кезе? адамны? барынша кейінгі дамуын аны?тайды;

    3)фаллигиялы? (4 жастан 5 жас?а дейін). Ал?аш рет ?арсы жынысты? топта?ы ата-аналар?а симпатиясы пайда болады. З.Фрейд осы сезімге байланысты дау-дамайды,  ?л балаларда?ыны эдиптік комплекс, ?ыздарда?ы  электрлік деп аталады. Б?л кезе?ді жа?сы ?ткізгендер ?здерін ата-аналарына ??сатады.

   З.Фрейдті? пікірінше, негізгі т?л?алы? сипаттар осы кезе?де ?алыптасады.   Сондай-а?, т?л?аны? ?леуметтену процесіндегі бейсаналы? рольін абсолюттендірмеу керек. Ал?аш?ы ?леуметтену кезе?інде ?леуметтік рольдер мен ойынды? іс-?рекеттерді тану мен ме?геру, к?туге ж?йесіне байланысты туу мен беку, оны ?ана?аттандыру, о?ан ата-ана тарапынан болатын талап,онымен айналысу сипаттары шешуші м?нге ие.

    Маргинальды(аралы? немесе псевдот?ра?ты) ?леуметтену – жеткіншекті? ?леуметтенуі. Жеткіншек жаста жынысты? жетілу болатыны мен оны? ересек адам бол?ан?а дейін жал?асатыны белгілі. Б?л кезе? т?л?аны? ?зіндік беку, топты? ??састы?пен, балалы?тан жеткіншектікке ауысужасымен байланысты.

      Т?ра?ты ?леуметтену – белгілі бір жетістікке жету мен ?леуметтік ж?не т?л?ааралы? р?лдер ке? спектрін орындау ?йлесімінде.

     Статусын жо?алту?а байланысты ?еуметтену – адамны? зейнета?ы демалысымен байланысты ж?не ол кезе?дегі жа?дады ауыр сезінуі мен дезадаптациялануымен т?сіндіріледі. Е? жа?ын адамдарды? ?мірден кетуі, ?міріні? м?нін, организміні? ?артаю процесіні? кері айналмайтынын, жал?ызды? пен ?ажетсіздікті сезіну ауыр к?йзеліске ?келеді. М?ндай жа?дайды немере, ш?берелеріне с?йіспеншілікпен ауыстыруы олар?а к?ш береді ж?не ?лі де ?ажеттілігін, ?мірді? ?айталануын сезінуге м?мкіндік береді.

    ?леуметтенуді ?деттегі жеке процесс деп ?арастырады. ?леуметтенуді? ?деттегілігі - ?леуметтік жа?дайлармен ж?не тап, н?сіл, этникалы?, м?дени айырмашылы?тармен байланысты.

     ?леуметтенуді? ?деттегі процесс болуы ?деттегі ?леуметтік немесе жас ерекшелік топ?кілдеріне ??сас ?тілуі дегенді білдіреді. Ж?мыс істемейтін ж?не ж?мысында елеулі жетістігі бар адамдарды? ?леуметтенуінде айырмашылы?тар бар. ?а??ыбас, биш, созылмалы ауру, м?гедек адам туралы да осыны айту?а болады. Эмигратты? ?зге тіл, м?дениетіне адаптациялануы, аз ?лтты немесе ?лысты? ?кілдері туралы да ?леуметтенуі жайында осыны айту?а болады.

     ?леуметтену жеке процесс ретінде болуы сол т?л?аны? ?зіне т?н ерекшеліктеріне орай туындайды (?абілеті, коммункабельдік, конформды? де?гейі, сырт?ы келбеті, бара-бар жеке де?гейі),я?ни ?з ?абілетін дамыту?а талпынысы, ?зіні? ?мірлік жолын бірегей деп жете т?сінуі.

    Адам ?леуметтенуін осы процесті? сырт?ы ж?не ішкі белгілеріне ?арай сырттай демонстрациялауына болады.

   Т?л?аны? ?леуметтену белгілеріне: ?леуметтік бірдейлік (топты?, жалпыадамзатты?), ма?сат, стереотиптер, жалпы ?лемдік ??ндылы?тар мазм?ныны? ?алыптасуы, ?мір с?ру образы, т?л?аны? адаптациялануы, оны? нормалы ?деттегі мінездері.

    Т?л?аны? ?леуметтенуіні? е? негізгі белгілеріне: т?уелсіздігі, сенімділігі, дербестігі, белсенділігі, комплекссіздігі, азатты? де?гейі жатады.

   Т?л?а ?леуметтенуіні? негізгі ма?сатына: А.Маулоуша «?ажеттілігін ?зін ж?зеге асыруын» ?ана?аттандыруы мен сол ма?сатты д?рыс ж?зеге асыруда?ы ?абілетті? дамуы жатады. Олай болма?ан жа?дайда ?леуметтену процесі гуманистік м?нінен айырылып, психологиялы? к?штеу инструментіне айналады, м?ндай жа?дай т?л?аны? ?суіне емес, ?шуіне, «Менні?» жойылуына алып келеді.

     Т?л?аны? ?леуметтенуіні? ?леуметтік-психологиялы? факторларын екі ?лкен топ?а б?луге болады:

  1)?леуметтік - ?леуметтенуді? ?леуметтік-м?дени аспектісіні? бейнеленуі мен сол м?селені? тарихи, м?дени, этникалы? ерекшелігіні? ?амтылуы.

  2)Жеке т?л?алы? – т?л?аны? ?мірлік жолын белгілейтін кезе?і.

    Отанды? психология объективті к?рсеткіштерді индивидті? ?леуметтік статусыны? ?згеруі, жа?а ?леуметтік рольдерді ме?геруімен бірге, субъективті, соны? ішінде ??састы?ты да ескереді.  

     ??састы? (идентичность) – б?л бас?а индивидтен бірегей дербес, жеке, ж?зеге асуын сезінуі немесе бас?а топтан топты? ??ндылы?ты пайдаланып, ?згешеленуі, бірегей топты? б?лшегі ретінде ?зін сезінуі.

   ?мірлік цикл -  б?л ?леуметтік «Мен» сапалы кезе?іні? ?алыптасуы ретінде ?арастырылатын адамны? биограсында?ы ма?ызды негізгі кезе?дері: мектепке дейінгі кезе?, мектепте о?уы, студенттік ?мірі, ?йленуі, отанды? борышты ат?аруы, маманды? та?дауы, е?бекке орналасуы, зейнетке шы?уы.

    ?мір с?руді? ?рбір кезе?і ?зара толы?тырып т?ратын екі процесс: де?леуметтену(десоциализация) мен ре?леуметтену(ресоциализация) ?оса ж?реді.

    Де?леуметтену(десоциализация) – б?л ескі ??ндылы?, норма, роль мен мінез т?ртібінен арылу процесі.

   Ре?леуметтену(ресоциализация) – б?л жа?а ??ндылы?, норма, рольдер мен ескіні? орнына мінезді? жа?а ережелерін ?йрену процесі.

   А?леуметтену(асоциализация) – б?л ?о?ам?а ?арсы ?леуметтік норма, ??ндылы??а ?арсы негативті роль, ма?сат, мінез стереотиптерін ме?геруі, оны ?о?амды? байланысында т?рін ?згертіп, ?о?амны? т?ра?тылы?ын б?зуда пайдалануымен т?сіндіріледі.

   ?леуметтенуден ?алушылы? - ?леуметтенуді? ?р кезе?іне ?о?ам белгілеген мінез образы нормаларын ?з кезінде ме?гермей, т?л?аны? кешігіп позитивті ме?геруі.  

     Сонымен,?леуметтену дегеніміз – б?л индивидті? ?леуметтік ??ндылы?тар ж?йесін иеленуі (интернализациялануы) мен ?леуметтік институттарды? ма?сатты ы?пал ету жа?дайында мінезді? ?леуметтік адаптациялануы,т?л?аны? т?рлі ?мірлік жа?дайларда стихиялы ы?пал ету жа?дайы.

   ?леуметтену сапасы мен сипаты сол ?о?амны? ?леуметтік ма?саттарына сай белгіленеді.