К?сіпорындарда логистиканы ?олдану ж?не оны? даму болаша?ы

МАЗМ?НЫ

Кіріспе……………………………………………………………………..…...3

1. ЛОГИСТИКАНЫ? ТЕОРИЯЛЫ? НЕГІЗДЕРІ

1.1. Логистика т?сінігі ж?не оны? даму тарихы, эволюциясы………..........6
1.2 . Логистиканы ?олдануды? тиімділігі.......................................…............17
1.3 . Шет ел к?сіпорындарында логистикалы? концепциялар мен ?дістерді ?олдану т?жірибесі....................................................................................25

2. ?АЗА?СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЛОГИСТИКАНЫ ?ОЛДАНУ Ж?НЕ ОНЫ? ДАМУ БОЛАША?Ы

2.1. ?аза?стан Республикасында логистиканы? даму жа?дайы ж?не болаша?ы ……………………….….………….….……….….........................38
2.2. «High Tech Logistic» ЖШС» ж?не «Хак Групп» А?» логистикалы? к?сіпорындарыны? іс-?рекетін талдау……………...................................…49
2.3. ?аза?стан Республикасы к?сіпорындарында логистиканы жетілдіру жолдары………….............................................................................................59

?орытынды………………………...........……………………………………69
?олданыл?ан ?дебиеттер тізімі……………....................…………………...72

КІРІСПЕ

Логистиканы? ?зектілігі ж?не оны зерттеуге деген ?ызы?ушылы?ты? артуы логистикалы? ?дісті ?олдануды ашатын материал ?ткізуші ж?йелерді? тиімді ?ызмет етуін жо?арылататын потенциалды м?мкіндіктерімен т?сіндіріледі. Логистика шикізат пен жартылай фабрикаттарды сатып алу мен дайын ?німді т?тынушы?а жеткізгенге дейінгі уа?ыт аралы?ын ?ыс?арту?а м?мкіндік береді, материалды ?орларды? к?рт ?ыс?аруына ?сер етеді. Логистиканы ?олдану а?парат алу ?рдісін жеделдетіп, ?ызмет к?рсету де?гейін жо?арылатады. Логистика?а деген отанды? ?алымдарды?, жо?ар?ы о?у орындарыны? о?ытушыларыны?, ?ылыми-техникалы? ж?мысшыларды?, ?нерк?сіп ж?не к?лік к?сіпорындарыны? менеджерлеріні?, инженерлер мен бизнесмендерді? ?ызы?ушылы?ы тек отанды? экономика ?шін жа?а ж?не айту?а ы??айсыз терминмен ?ана емес, сондай-а? ?нерк?сібі дамы?ан елдер экономикасында логистикалы? ?дісті ?олдану ар?асында алын?ан ?серлі н?тижелерімен т?сіндіріледі.
Шетел т?жірибесі к?рсеткендей, ?азіргі бизнесте логистика стратегиялы? ма?ызды орын?а ие. Осы салада табыс?а жеткен к?птеген мамандарды? компания басшылы?ында?ы жо?ар?ы ?ызмет орындарына жылжитыны кездейсо? емес. ?азіргі уа?ытта алды??ы ?атарлы фирмаларда?ы логистиканы? д?ст?рлі функционалды салалары стратегиялы? инновациялы? (жа?артпа) ж?йе ??ра отырып, жалпы а?паратты?-компьютерлік платформа негізін-де бірікті. Логистика саласында?ы ?ызмет к?п ?ырлы. О?ан к?лікті, ?ойма шаруашылы?ын, ?орларды, кадрларды бас?ару, а?паратты ж?йелерді? ?йымдастырылуы, коммерциялы? ?ызмет ж?не т. б. жатады. Атал?ан ?рбір функция с?йкес салалы? п?нде тере? зерттеліп, баяндал?ан. Логистикалы? т?сілді? жа?алы?ы – негізгі ?зара байланыс. Логистикалы? ?дісті? ма?саты – материалды а?ымдарды толассыз бас?ару.
Материалды а?ымдарды бас?ару ?р уа?ытта шаруашылы? ?ызметті? ма?ызды жа?ы болып табылатын. Дегенмен, ол тек жа?ында ?ана экономикалы? ?мірді? ма?ызды функцияларыны? біріне айналды. Негізгі себебі – ?ндірістік ж?не сауда ж?йелеріні? т?тынушыны? тез ?згеріп отыратын тал?амына жылдам икемделуі ?ажеттігін ту?ыз?ан сатушы рыногынан сатып алушы рыногына ?ту.
Шет елдерді? к?пшілігінде логистикалы? ассоциациялар, ?йымдар мен ?о?амдасты?тар ??рылып, тиімді ?ызмет етіп отыр. Логистика салыстырмалы т?рде жас ж?не белсенді дамушы ?ылым мен бизнес сферасы болып табылады. Шет елде логистика со??ы онжылды?та тез дамыды. ?аза?стан ?шін логистикалы? ?ндірістік, сауда, к?лік ж?не а?паратты? ж?йе-лерді? ?алыптасуы мен дамуы ?те ма?ызды, себебі ол бізді? елді? ?лемдік экономикалы? ж?не а?паратты? ке?істікке интеграциялануын тездетуге м?мкіндік береді.
?нерк?сібі дамы?ан мемлекеттерді? экономикалы? ?дебиетінде логистикалы? м?лелерді? алатын орны ма?ызды ж?не оны? дамуын зерттеуге к?птеген е?бектер арнал?ан.
Логистиканы? т?жірибелі т?сілдерді ж?не ?ылыми к?з?арасты талап етуі ?аза?станны? нары?ты? ?атынастар?а к?шуіні? бастауымен сай келді. Отанды? бизнестегі логистикалы? к?з?арасты? м?мкіндіктерін ж?не ?ар?ынын б?гінгі к?нгі ?аза?станда?ы ?леуметтік-экономикалы?, саяси жа?дайдан ж?не экономикалы? реформалар ?адамыны? болжамынан б?ліп-жарып ?арау?а болмайды.
Бизнес практикасына логистикалы? менеджмент ?дістерін енгізу к?птеген фирмалар?а ?ндірістегі, жабды?тауда?ы ж?не ?ткізудегі ?німні? барлы? ?ор т?рлерін ?ыс?арту?а, айналым капиталыны? айналымдылы?ын жеделдетуге, ?ндірісті? ?зіндік ??нын т?мендетуге, б?луге тиісті шы?ындарды т?мендетуге, тауарлар ж?не ?ызметтермен т?тынушыларды? толы? ?ана?аттандырылуын ?амтамасыз етуге м?мкіндік береді. Осы т?р?ыдан зерттеу ж?мысыны? ?зектілігін к?руге болады.
Бітіру ж?мысты? ма?саты – отанды? кіспорындарды? дамуында логистикалы? ?дістерді ?олдану ?ажеттілігіні? теориялы? ж?не практикалы? негіздеу болып табылады.
Ж?мысты жазу барысында ж?мысты? ма?сатына жету ?шін келесідей міндеттер белгіленген:
• логистика тарихын, эволюциясын, ??ымы мен мазм?нын ашу;
• логистика ?дістемелерін, оны ?олдануда?ы экономикалы? тиімділігін толы?тай ашу, т?жырымдама келтіру;
• шет ел к?сіпорындарында логистикалы? концепциялар мен ?дістерді ?олдану т?жірибесін талдау;
• ?аза?стан Республикасында логистиканы? даму жа?дайы ж?не болаша?ын ?арастыру, «High Tech Logistic» ЖШС» ж?не «Хак Групп» А?» к?сіпорындарыны? іс-?рекетін талдау;
• ?аза?стан Республикасы к?сіпорындарында логистиканы жетілдіру жолдары бойынша ?сыныстар келтіру.
Бітіру ж?мысыны? зерттеу объектісі – ?аза?стан республикасыны? к?сіпорындары болып табылады.
Ж?мысты? та?ырыбына ?атысты ?арастырылатын м?селелер орын-орнымен топтастырып к?рсетілген.
Ж?мыс кіріспеден, негізгі екі б?лімнен, ?орытындыдан ж?не ?олданыл?ан ?дебиеттер тізімінен т?рады.
Кіріспеде б?л та?ырыпты та?дап алуда?ы себептері, та?ырыпты? ?зектілігі, оны зерттеудегі ма?саттары аталып, ?р тарауда ?олданыл?ан ?дебиеттер ж?не баспас?з материалдары к?рсетіліп кетеді.
І б?лімде логистика тарихы, эволюциясы, ??ымы мен мазм?ны, ?дістемелері, экономикалы? тиімділігі, шет ел к?сіпорындарында логистикалы? концепциялар мен ?дістерді ?олдану т?жірибесі ке?ірек ?арастырылады.
ІІ б?лімде ?аза?стан Республикасында?ы логистиканы? даму нары?ыны? жа?дайы мен болаша?ы, «High Tech Logistic» ЖШС» ж?не «Хак Групп» А?» логистикалы? к?сіпорындарыны? іс-?рекетін жан-жа?ты талданып, ?аза?стан Республикасы к?сіпорындарында логистиканы жетілдіру жолдары ?арастырылады.
?орытынды б?лімде зерттелген м?селелер т??ірегінде логистика ?ызметін тиімділігін арттыру, т?жірибедегі м?селелерін шешу жолдарын к?рсетіп, ?сыныстар келтірілген.

ERP барлы? негізгі операцияларды орындап, процедуралар мен ?а?идалар кешенін айнымалы т?рде ж?мыс істеуін ?амтамасыз етеді. Тапсырысты ??деу ?ндірістік жоспармен байланысты. Жоспарлы ?ажеттіліктер автоматты т?рде сатып алу ?рдісіне беріледі ж?не керісінше. ?нім ба?асы мен ?аржылы? есеп автаматты т?рде ?згереді. Операциялар туралы а?парат, ?нім табысы, б?лімше ?ызметіні? н?тижелігі ж?не т.б. д?л уа?ытта алынады. Ж?йелі, ?лшенетін методология орнатылады. Б?ндай методологияны бизнеске енгізу н?тижесінде оны жетілдіру ?рдісі аны?талып, орындалып, керекті уа?ытта ?айталануы м?мкін.
?орыта келгенде, шет еле к?сіпорындарында, к?сіпорынны? ж?мыс істеу саласына, ?ндірісті ?йымдастыру жа?дайына байланысты ?р т?рлі логистикалы? концепциялар ?олданылады, атап айт?анда JIT, KANBAN, MRP, DRP, ROP, QR, CR, AR, LEAN PRODUCTION ж?не т.б.
JIT-б?л ?ормен байланысты шы?ындарды минимизациялау ма?сатымен, ж?йе звеноларына ?ажет уа?ытта, ?ажетті м?лшерде материалды ресурстарды, жартылай фабрикаттарды, дайын ?німдерді жеткізу ?рдісін синхронизациялау?а негізделген ?ндірісте, жабды?тауда ж?не б?луде логистикалы? ж?йелерді ??руды? ?азіргі заман?ы концепциясы. JIT концепциясын енгізу дайын ?нім мен сервисті? сапасын жа?сартады, арты? ?орларды минимизациялайды ж?не кешендік логистикалы? функцияларды интеграциялау есебінен менеджментті? фирмалы? стилін ?згерте алады. Дайын ?німдерді салыстырмалы ?ыс?а ?ндірістік циклда аз партиялармен ?ндіру олармен байланысты материалды ресурстармен жабды?тау циклын ынталандырады. Фирма сенімді жабды?таушыларды та?дау?а ?мтылады, себебі жеткізудегі кез келген ?зіліс ?ндірістік кестені б?зуы м?мкін.
JІT концепциясы логистикалы? миксті? барлы? ??рамдастарыны? ше?берінде сапа де?гейін ?стау?а ж?не ба?ылау?а ?сер етеді. Б?л концепция, бізді? ойымызша, же?іл ?нерк?сіп к?сіпорындар?а ж?не дистрибьюциямен айналысатын к?сіпорындар?а тиімді болып келеді.
KANBAN ж?йесіні? ?зі с?йкес JІT концепциясыны? логистикалы? ортасынсыз ж?мыс жасай алмады. KANBAN ж?йесіні? м?ні мынада: зауытты? барлы? ?ндірістік б?лімшелері, соны? ішінде со??ы жинау линиясы т?тынушы б?лімше тапсырыс берген уа?ытта ж?не ?ажетті к?лемде материалды ресурстармен жабды?талып отырады. Сонымен, ??рылымды? ?ндіруші б?лімшені? ?ата? ?ндіріс т?ртібі болмайды, кейінгі ?ндірістік-технологиялы? цикл б?лімшесі тапсырыс берген ше?берде ж?мысын о?тайландырады. KANBAN микрологистикалы? ж?йесіні? ма?ызды элементі а?паратты? ж?йе болып табылады, о?ан тек карточкалар емес, сондай-а? ?ндірістік, тасымалдау ж?не жабды?тау графиктері, технологиялы? карталар, а?паратты? жары? таблолары ж?не т.б. жатады, сондай-а? ?ажеттіліктерді реттеу ж?не ?адрларды? к?сіби ауысуын реттеу ж?йесі; ?нім сапасын жалпы (TQM) ж?не та?даулы ба?ылау ж?йесі; ?ндірісті т?зету ж?йесі ж?не т.б. ж?йелер болып табылады. Б?л ж?йені к?бінесе ауыр ?нерк?сіп саласында ?олдан?ан ж?н. KANBAN микрологистикалы? ж?йесін ?олдануыны? ?лемдік т?жірибесін талдау к?рсеткендей, ол ?ндірістік ?орларды 50%, таралы?ты - 8% ?ыс?арту?а м?мкіндік береді, егер айналым ??ралдарыны? айналымдылы?ы тездетілгенде ж?не дайын ?нім сапасы жо?арыла?ан жа?дайда.
MRP-I ж?йе ?ажеттіліктерді/ресурстарды жоспарлау логистикалы? концепция негізінде ж?мыс істейді. Б?л ж?йені? негізгі ма?саты ?ндірісті жоспарлауда материалды? ресурстар?а ?ажеттілікті ?ана?аттандыру ж?не т?тынушы?а жеткізу, ?орларды? т?мен де?гейде ?стау, ая?талма?ан ?ндірісті, дайын ?нім ?олдау, ?ндірістік операцияларды, жеткізу кестелерін, сатып алу операцияларын жоспарлау. MRP-I ж?йесі нары? талаптарына толы? жетілмеген ж?йе. Б?л ж?йе ?лкен к?лемдігі а?паратты аны?тау?а ж?не ?ндеуге шамалы, логистикалы? шы?ындары бас?алар?а ?ара?анда жо?ары, ?ыс?ы мерзімдегі с?раныс ?згерістеріне т?уелсіздігі, ?лкен тапсырысты орындау?а м?мкіндігі т?мен, ж?йені ??растыру ?те шы?ынды болып келеді. Б?л ж?йе ?за? мерзімді тауар ?ндіру циклына сай жасал?ан.
MRP II топ ж?йесіні? ма?саты –жабды?тау, ?орлар, ?ндіру, сату мен дистрибьюция, жоспарлау, жоспарды орындауды ба?ылау, шы?ындар, ?аржы, негізгі ?орлар ж?не та?ы бас?а ?ндірістегі жасалатын барлы? ?рдістерді біріктіру. MRP II MRP-I-ді? жетілдірілген т?рі. Ол к?сіпорынны? а?ымда?ы ?ызметі туралы толы?, сонымен ?атар толы?ымен тапсырыстар, ресурстар т?рлері, жоспарды орындау бойынша на?ты, толы?, жылдам а?парат алу м?мкіндігімен ерекшеленеді. Сонымен ?атар, ?за? мерзімге, тез ж?не на?ты к?сіпорын ?ызметін жоспарлау ж?не на?ты а?парат негізінде, жоспар к?рсеткіштерді т?зету, ?ндірістік ж?не материалды? а?ымдар м?селелерін о?тайландыруды шешеді. ?оймаларда материалды? ресурстарды? на?ты ?ыс?артып, бар ?ндіріс циклді жоспарлау мен ба?ылау. ?ндірістік ?уаттылы?тарды, ресурстарды? балы? т?рлерін пайдалануда о?тайлы тиімділікке жету, т?тынушылар ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыру ма?сатында ?ндіріс цикліне ?згертулер енгізу м?мкіндік жасайды. MRP II тауарлы-материалды ?орларды 17%, к?сіпорын рентабелдігін 10% ?сіртуге, шикізат пен ??рал-жабды?ты 7% сатып алуды ?ыс?ара алады. Сонымен ?атар, т?тынушылар?а к?рсетілетін ?ызмет к?лемі 16% жо?арлайды. Б?л концепция ша?ын ?нерк?сіп к?сіпорындар?а ж?не дистрибьюциямен айналысатын к?сіпорындар?а тиімді болып келеді.
Келесі б?лімде ?аза?стан Республикасында логистиканы? даму м?селелері ж?не болаша?ы ?арастырылады.

2. ?АЗА?СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЛОГИСТИКАНЫ ?ОЛДАНУ Ж?НЕ ОНЫ? ДАМУ БОЛАША?Ы

2.1. ?аза?стан Республикасында логистиканы? даму м?селелері ж?не болаша?ы

Еліміздегі логистиканы? даму м?селелеріне то?тала кетейік. Логистиканы? т?жірибелі т?сілдерді ж?не ?ылыми к?з?арасты талап етуі ?аза?станны? нары?ты? ?атынастар?а к?шуіні? бастауымен сай келді. Шетелдік т?жірибе ж?не жо?арыда ?арастырыл?ан шетелдегі логистикалы? концепцияларды? эволюциясы к?рсеткендей, на?ты теориялы? аппаратта ж?не логистикалы? менеджментті? т?жірибелік ?дістеріне ?ажеттілік ?ндіруші к?штерді?, технологияларды?, саяси жа?дайды?, белгілі тарихи уа?ытта ?алыптас?ан нары?ты? ?атынастарды? ересектігіне байланысты болып келеді. Отанды? бизнестегі логистикалы? к?з?арасты? м?мкіндіктерін ж?не ?ар?ынын б?гінгі к?нгі ?аза?станда?ы ?леуметтік-экономикалы?, саяси жа?дайдан ж?не экономикалы? реформалар ?адамыны? болжамынан б?ліп-жарып ?арау?а болмайды.
Ж?мысты? ма?саты болып табылмайтын экономикалы? талдау?а берілмей-а? ?аза?станда?ы логистикалы? концепцияны? даму жолында?ы негізгі проблемаларды ?арастырып ?тейік:
Біріншіден, ?о?амны? барлы? ?абаттарында?ы ауыр жалпыэкономикалы? жа?дай ж?не ?леуметтік ?иыншылы? к?птеген ?аза?станды? к?сіпкерлер, менеджерлер, инженерлі-техникалы? ж?мысшылар ?шін та?сы? логистикалы? идеяларды? отанды? бизнесте ?рлеуіне к?мегін тигізбейді. Экономиканы? стагфляциясы, монополизмі? ж?не мемлекеттік меншікті? ма?ызды салаларда?ы жо?ары д?режесі, ?аржылы? да?дарыс ж?не т?лемеушіліктері, ?ндіріс к?лемдеріні? ж?не ?мір с?ру де?гейіні? т?мендеуі, созылмалы негативті экономика реструктуризациясы ж?не инвестиция ашылуы – б?ны? барлы?ы ?аза?станны? ?леуметтік-экономикалы? жа?дайда?ы логистиканы енгізу ж?не дамытуда?ы толы? теріс сипаттамасы емес.
Екіншіден, к?п уа?ыт бойы отанды? экономикада логистиканы ?олдану саласы (?амтамасыздандыру ж?не ?нім ?ндіру) ба?аланба?ан, ал Батыста логистика негізгі (фундаменталды) орынды алады. Тарих?а ?араса?, елімізде ?олдану саласы ?ндірістік саладан, соны? ішінде, тауарды ж?не ?ызметті ?ндіруді ?йымдастырудан біршама артта ?алып ?ой?ан. Айналым сферасы тауарды? ?ндірушіден т?тынушы?а жай жетуімен, ?ана?аттандырылма?ан с?раныс жо?ары д?режесімен, т?мен сенімділігімен ж?не т?тынушылар?а ?ызмет к?рсету де?гейі сапасыны? т?менділігімен сипатталады. Айналым сферасы ?ашанда ?алды?ты? принциппен ?аржыландырылады; бас?ару персоналыны? жетекшілері экономикада?ы айналым саласыны? р?лін д?рыс ба?алай білмеген.
?шіншіден, б?гінгі та?да ?аза?стан экономика инфра??рылымы даму де?гейіні? ?лемдік орташа де?гейінен ?лде?айда ?алып бара жатыр (е? алдымен ?німді ?олдау саласында). Осы жерде келесі негізгі негативті жа?дайларды к?рсетуге болады:
• тауар ?ндіруші ??рылымдарды? бейрационалды дамуы (?нерк?сіпте ж?не саудада ойластырыл?ан тауар ?ткізу ж?йесіні? стратегиясыны? жо?ты?ы, ірі ж?не орташа к?терме де?гейлерінде ?йымдастырыл?ан тауарлы нары?ты? жо?ты?ы);
• заманауи электронды коммуникациялар ж?йесіні?, электронды желілерді?, байланыс ж?не телекоммуникация ж?йелеріні? даму де?гейіні? т?мендігі;
• автомобильді жолдар саласында ?алып ?ой?ан транспортты? инфра??рылымы; ж?к автомобильдеріні?, мультимодальды? ж?не кедендік терминалдарды? техника-технологиялы? де?гейіні? т?мендігі ж?не саныны? азды?ы;
• транспортты? барлы? т?рлерінде ?лемдік стандарттар?а сай заманауи траспортты? ??ралдарды? болмауы; транспортты? жылжымалы ??рамыны? физикалы? ж?не моральды? жо?ары д?режелі тежелуі;
• ?оймалы? ?ожалы?тарды? ?ндірістік-техникалы? базасыны? даму де?гейіні? т?мендігі; ?німді ??деуге арнал?ан ?азіргі заман?ы технологиялы? ??рыл?ыны? жетіспеуі; ?оймалы? ж?мысты? механизация мен автоматтандыру де?гейіні? т?мендігі;
• ?азіргі заман?ы ш?лмек пен ?орапшаларды ?ндіруге арнал?ан ?нерк?сіптерді? т?мен де?гейде дамуы ж?не т.б.
Жо?арыда к?рсетілген факторлар мен негативті жа?дайларды? ?аза?стан экономикасына логистикалы? концепцияларды енгізуді біршама д?режеде тежейді, ал б?л ж?мысты ?ыс?а мерзім ішінде орындау м?мкін емес.
Дегенмен, 1990-шы жылдарды? басында, я?ни нары?ты? ?атынастар?а ?туді? ал?аш?ы ?адамдары жасалып жат?ан кезде, ?аза?станда экономиканы? ?рт?рлі салаларында логистикалы? идеяларды дамыту?а арнал?ан ал?аш?ы на?ты ?адамдар жасал?ан болатын. Атал?ан ?адамдарды екі ?лкен топ?а б?луге болады: ?ылыми-теориялы? ж?не ?ндірістік-техникалы? (технологиялы?) [7].
?ылыми-техникалы? ?адамдар жо?ары о?у орындарында?ы логистика?а тура немесе жанама ?атысы бар п?ндерін ке? ау?ымымен мамандарды дайындаумен байланысты. Шетелде отанды? ?алымдарымызды? заманауи логистиканы? теориялы? базасын ??райтын ж?йелік талдау, техникалы? ж?не экономикалы? кибернетика, операцияларды зерттеу, ?орларды бас?ару теориясы, ?о?амды? ?ызмет к?рсету теориясы, байланыс ж?не ?зге ?ылымдар теориясы салаларында?ы ж?мыстары ке?інен танымал. Жетекші ?алымдарымыз бен мамандарымыз материалды?-техникалы? ?амтамасыздандыру ж?не ?ндіруді? т?рлі аспектілерінде, ?ндірісті жылдам т?рде бас?аруда, материалды? ресурстарда ?ажеттілікті о?тайлы т?рде жоспарлауда, ?німді ?олдану саласында к?лікті? жа?сы ж?мыс істеуін ?йымдастыруда, ?ойма ?ожалы?ын ?йымдастыруда ж?не т.б. ау?ымды ?ылыми ж?не т?жірибелік ?зіндік ?лесін ?осты.
Отанды? экономист ?алымдарымызды? материалды? а?ымдарды? ?оз?алысы туралы ?ылымыны? дамуына ?ос?ан орасан зор ?лестерін атап ?тпеуге болмайды. Профессор Сухова Л.Ф. ?зіні? «?аза?станда?ы материалды?-техникалы? ??ралдарыны? ?оз?алысы» атты кітабында былай дейді:
«Жалпы?а белгілі, ?о?амды? ?ндірісте ?о?амды? ?рдісімен байланысты ау?ымды шы?ындар ?з орнын алып отыр. Б?л тауарларды ??деуді ая?тау, ?аптау, тасымалдау, са?тауды то?тату, м?нда то?тату дегеніміз – ?олдану саласында?ы ?ндіріс ?рдісіні? созылуынан пайда бол?ан. ?олдану саласында?ы тасымалдау?а, са?тау?а ж?не тауарларды ??деуге кеткен е?бек ?ндіруші е?бек болып табылады. Ол тауар?а ?німні? шы?ындал?ан ??ралдарыны? ба?асына аударады ж?не тауарды? ба?асыны? ?стіне жа?а ба?а ?осады [17].
Сонымен ?атар, ?о?амды? ?ндіріс саласында то?татуды? бас?а -?телмейтін, ?ндірілмейтін шы?ындар сия?ты т?рлері бар. Б?л - к?бінесе технологиялы? ?рдісті? жете дамымауынан, е?бекті? ?лсіз механизациясынан, ?ндіріс п?ніні? т?мендігінен пайда болатын ?ндіріс ?рдісінде бейрационалды т?рде ж?мсал?ан тірі е?бекті жо?алту; ?о?амды? е?бекті жо?алту – матриалдарды, жанармайды ж?не бас?а да материалды? ??ндылы?тарды оларды дайындау, эксплуатациялау, са?тау, жеткізу, ?олдану ?рдісінде шамадан тыс шы?ындау».
Осылайша, автор бейрационалды то?татуды жою?а негізделген логистиканы? негізгі концепциясын толы?ымен т?сіндіріп берді. Содан кейін оны? айтуынша: «...?амтамасыздандыруды ?йымдастыру сапасы тек т?тынушылар?а арнал?ан материалды? ресурстарды? санымен ?ана емес, сонымен ?атар, ?амтамасыздандыру ж?йесіні? ?зіні? ?немділігімен ж?не оны? к?сіпорындарды? белгілі уа?ыт?а белгіленген ж?не талап етілген т?рлерінде ?ажеттілігін ?ана?аттандыру ?абілетімен ба?алануы керек». Егер осы принципті бас?аша т?сіндіретін болса?, онда логистиканы? алды??ы параграфта то?талып ?ткен негізгі ?а?идасы пайда болады. Я?ни ?німді ?ажетті м?лшерде, ?ажетті уа?ытта, ?ажетті жерге, ?ажетті т?рлерінде жеткізу.
Материалды?-техникалы? ?амсыздандыру о?тайландыруды? м?селелеріні? шешімін автор салааралы? баланс к?мегімен т?рмысты? байланыс талдауда к?ріп отыр. Ке?естік д?уірдегі экономика ?ожалы?ты тек жоспарлы? ж?ргізумен сипаттал?ан, с?зсіз б?л анализ экономиканы? дамуына зор ы?пал еткен. Біра? б?гінгі к?нде де оны? ?зекті екендігін айтпай кетуге болмайды. Сухова Л.Ф. былай деп жазады: «Салааралы? баланс жалпыэкономикалы? пропорциялар мен жеке салаларыны? даму пропорциялары арасында?ы ?зара объективті т?рдегі функционалды байланысты к?рсететін экономикалы?-математикалы? ?лгісін ?сынады. ... ?ндірістік кешендегі салааралы? байланыс талдауы к?рсеткендей, ?ндірістік кешенні? негізгі салалары – жанармай, электроэнергетика, машина??ру ж?не металл??деу, ?ара металлургия, химиялы? ?ндіріс - ?зара байланысты кешен ретінде дамып келеді, б?л жалпы ?ндірістік кешенні? экономикалы? н?тижелілігін жо?арылатады» [9].
?рі ?арай автор ауданаралы? экономикалы? байланыстарын жетілдіру м?мкіншіліктерін сараптайды: «Т?рмысты? байланыстарды? н?тижелі ??рылымдарыны? аны?талуы, оны? белгілі бір ?алпын та?дау алда?ы дайындаушыларды?, ?німді т?тынушыларды? ж?не материалды-техникалы? ?амтамасыздандыру органдарыны? оперативті ж?мысына себепші болады; к?сіпорын ?ндірістік-техникалы? ма?сатта?ы тауарларды сатып алу ж?не а?ша?а айналдыру тауар ?ткізуші желілерді? ?андай б?лімдерімен ара-?атынастарына т?сетінін аны?тайды. Е? н?тижелі ж?не ма?сат?а с?йкес ?ндірістік ?рдісті? ?зілмеуін ?амтамасыз ететін, ?німні? жо?ар?ы сапасын, ?ндірістік ?орды? мейлінше азды?ын, минималды ??жат айналымын, керекті а?парат к?лемін, сонымен ?атар келісімшарт ?атынастарыны? ?арапайым ??рылымын ?амтамасыз ететін т?рмысты? ара-?атынасты? т?рі деп есептеу керек». ?азіргі заманны? тілімен айт?анда автор экономиканы? макрологистикалы? ж?не микрологистикалы? жергілікті ж?йесін зерттеген.
Сонымен ?атар бізді? ?алымдарымыз материалды? ?ндірісті? инфра??рылымыны? м?селелерін сараптамалады. Сухова Л.Ф., Сариев К.С. «Материалды? ?ндірісті? инфра??рылымы» атты кітабында авторлар ?ндірістік инфра??рылымны? жетекші салаларыны? н?тижелілігін к?теру м?мкіндіктерін игереді, соны? ішінде транспортты? ж?мысын ?арастырады. Олар былай деп жазады: «орталы?тандырыл?ан т?сілмен ж?кті тасымалдау территориалды? органдарды? ?оймалары мен базаларынан тікелей ??рылыс ала?ына, ?ндірістік к?сіпорынны? цехына ?амтамасыздандыру ж?не ?ндіру ритмдеріні? с?йкестігін ?амтамасыз етеді, ж?к айналымын азайту?а м?мкіндік береді, я?ни аралы? базаларды? ?ойма сыйымдылы?ында ?ажеттілігін де азайтады, со?ан с?йкес ?ндірістік ?орды? де?гейін ж?не оларды са?тау?а арнал?ан ?аржыны да азайтады [10].
?л-Фараби атында?ы ?аза? ?лтты? университетіні? профессоры Тулембаева А.Н. айтуынша логистикалы? шы?ындарды о?тайландыру ар?асында кез келген к?сіпорынны? б?секеге ?абілеттілігі жо?арлайды. Логистикалы? шы?ындарды? 1% азаюуы, табысты 14% к?бейтеді деп есептелген. Логистикалы? шы?ындар не есебінде о?тайландырады? Тек ?ана есептеу н?тижесінде. Я?ни о?тайлы тасымалдау жолдар, тасымалдау т?рлері, ?ткізу ж?йесінде ?оймалар саны ж?не т.б. есептелінеді. Логистика кез келген элементі логистикалы? ж?йе ретінде ?арастырады, я?ни микроде?гей-микрологистикалы? ж?йе, макроде?гей – маркологистикалы? ж?йе [11].
?орытындылай келе, ?о?амды? ?ндірістегі материалды? техникалы? ??ралдарды? ?оз?алыс ?рдісіні? н?тижелілігіне ?сер етеді». Айта кетер жайт, б?л жапонды? мамандары ойлап тап?ан ж?не б?кіл ?лем бойынша ке?інен ?олданылатын «Д?л мерзімде» атты д?ниеж?зіне танымал микрологистикалы? концепция?а толы? сай келеді.
Жо?арыда айтылып кеткен ?алымдармен ?атар осы м?селелермен Сагадиев К.А., Хожаназаров К.Х., Есимжанова С.Р., Жемалдинов Ф.Ф. ж?не т.б. ?алымдар айналысты.
«Логистика» терминіні? ?зі ж?не сонымен ?атар ?ылыми п?н бізде жа?ында ?ана ?олданылып, д?ріс о?ыла баста?анына ?арамастан логистиканы? б?лек теориялы? жа?дайлары экономикалы? жо?ар?ы о?у орындарында экономика ж?не материалды-техникалы? ?амтамасыздандыру ж?не ?ндіруін ?йымдастыру, ?оймалы? ж?не ш?лмектік ?ожалы?ты ?йымдастыру, ?орларды бас?ару, материалды ресурстарды т?ра?тандыру, ?ндірісті, оперативті-к?нтізбелі жоспарлау, ж?к тасымалдау ?йымдастыру ж?не бас?ару, к?терме сауданы ?йымдастыру ж?не т.б. п?н кешендерінде игерілді.
К?рсетілген п?ндерді? нары?ына к?шуге дейін т?жірибелік ?осымшаларда ж?не ?ылыми-зерттеулік ??деулерде территориалды?, салалы? ж?не ведомстволы? к?з?арас басым болды. ?ндіріс ж?не тауарды ?одану салаларында?ы бір логистикалы? ?рдісті? ?атысушылары ?зіндік жергілікті ?ызы?ушылы?тарын ж?не орталы?тандырыл?ан жоспарлан?ан экономиканында ж?мыс істеу ма?сатын ж?зеге асыру к?з?арасымен ?ара?анда ?р?ашан б?лек ?арастырылады. Біріккен парадигмалар ж?не маркетингтік аспектілерде концептуалды т?сінікте логистикалы? к?з?арас нары??а к?шуге дейін ?абылдануы м?мкін емес еді.
2.2. «High Tech Logistic ЖШС» ж?не «Хак Групп А?» логистикалы? к?сіпорындарыны? іс-?рекеттерін талдау

?азіргі кездегі ?аза?станны? экономиканы? с?тті жа?дайы, т?тыну нары?ыны? ?суі, компаниялар жо?ары ?ар?ынмен даму ?стінде. Біра? толы? ба?алы? логистикалы? ?ызмет нары?ыны? болмауы, жергілікті компанияларды? ?суіне, халы?аралы? корпорацияларды? келуіне ірку фактор болып табылады.
Клиенттерді? т?тынушылы? ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыра алатын компанияларды? нары?та болмауы ?зекті м?селелерді? бірі.
?аза?стан Республикасы Президенті Н.А Назарбаевты? тапсырысына ж?гіне отырып, ?аза?станны? ?кіметі ?аза?стан экономикасын кластерлерді дамыту бойынша диверсификациялауды? жа?а жобасы ж?зеге асыра бастады.
?аза?стан Республикасы к?сіпорындарыны? негізгі даму ба?ыттары- б?л «сатып алу-тасымалдау-?оймалау-?ткізу» логистикалы? ж?йені? негізгі элементіні? ?йлесімін икемді ж?не тиімді т?рде ж?мыс істеуін ?амтамасыз ету механизімін ??растыру болып табылады.
Осы заман?ы экономикалы? ?рдістерді? даму шарттарына байланысты –?нерк?сіптік, коммерциялы? ж?не бас?а нары? инфра??рылым к?сіпорындары бір интегралды логистикалы? тізбекке бірігуіне жа?дай жасау керек.
?аза?станны? нары?ты? ?атынастар?а ?те бастауы елдегі логистиканы? практикалы? ж?не ?ылыми ы??айды талап ете бастады.
Экономикалы? талдаудан б?рын, ?аза?станда логистикалы? концепцияны? даму ?стіндегі жолда негізгі кедергілерді ?арастырайы?.
Біріншіден, к?п уа?ыт?а дейін отанды? экономикада Батыста логистиканы? негізгі орнын алатын айналым (тауарды жабды?тау ж?не ?ткізу) сфераны? ролін жете ба?аламады. Бізді? елде тарихи айналым сферасы ?ндіріс сферасыдан артта дамыды, ?сіресе тауар мен ?ызметтер ?ткізуді ?йымдастыру. Айналым сферасы тауарды? ?ндірушіден т?тынушы?а а?ырын ?ткізілген, с?раныс ?ана?аттанба?ан, т?тынушы?а т?мен ?ызмет сапасымен, т?мен са?ты?пен ерекшеленеді. Айналым сферасы «?алды? принцип» бойынша ?аржыландырыл?ан. Бас?арушы мамандар экономикада айналым сферасыны? ролін т?сінбеуі жо?ары де?гейде болды.
Екіншіден, ?аза?станны? ?азіргі кезде экономикалы? инфра??рылымыны? дамуы д?ниеж?зілік орта де?гейінен артта ?алуда (тауар айналым сферасында). Б?л жердегі жа?ымсыз жа?тар келесідей:
• тауар ?ткізуші ??рылымны? рационалды емес дамуы;
• ?азіргі заман?ы электронды? коммуникацияны?, электронды? желілерді?, байланыс ж?не телекоммуникация ж?йелеріні? ?лсіз даму де?гейі;
• т?мен транспортты? инфра??рылым, ?сіресе автомобиль жолдарында. Автомобильді, мультимодальды, кедендік терминалдар саныны? азды?ы мен техника-технологияны? т?мен де?гейі;
• д?ниеж?зілік стандарттар?а с?йкес келетін барлы? транспорт т?рлерінде ?азіргі заман?ы транспортты? жабды?тарды? болмауы. Транспортты? жо?ары де?гейде физикалы? ж?не моральды тозу;
• ?ндірістік-техника базалы? ?ойма шаруаларды? т?мен дамуы;
• тауарды ??деу ?азіргі заман?ы техникалы? ??рал-жабды?тарды? жетіспеушілігі. ?оймалы? ж?мыстарды? механизация ж?не автоматтандыруды? т?мен даму де?гейі.
К?рсетілген фактілер мен жа?ымсыз жа?тар ?аза?стан экономикасына логистикалы? концепцияны? ендіруін тежеуде, м?селелерді тез арада шешу м?мкін еместігі.
Сонымен жа?ын арада ?аза?станда логистиканы? дамуы транспортты? кешенде ж?не ?оймалау ж?йесінде ?олдану?а болады. Отанды? транспортты? ж?не экспедиторлы? к?сіпорындар бірінші болып, ?здерінде ?азіргі заман?ы тасымалдау ж?не тауарды ??деуді? логистикалы? технологияларды енгізді. Интермультимодальды ж?не терминалды ж?кті тасымалдау ж?йесі д?л уа?ытта ж?не есіктен-есікке тасымалдау технологиялары ж?не т.с.с. ?аза?станны? к?птеген мемлекеттік ж?не жеке меншік к?сіпорындары белсенді т?рде ?здеріні? терминалды желіні, ж?кті б?лшектеу ж?не логистикалы? орталы?тарды, а?паратты?-коммуникациялы? ?амтамасыз ету логистикалы? ?ызмет к?рсету ж?йелерін ??ра бастады.
Осындай к?сіпорындарды? бірі «High Tech Logistic» БК ЖШС, к?сіпорын осындай м?селелерді шешіп, ?аза?станда?ы логистикалы? ?оймалау нары?ыны? бірден бір к?шбасшысына айналды.
«High Tech Logistic» логистикалы? оператор 2005 жылды? басында ??рыл?ан. Ол «Amanat Invest Group» компаниялар тобыны? ??рамына кіреді. Сол жылы бірінші эксплуатацияланатын ала? «ИКаР» іске ?осыл?ан болатын. «ИКаР» ?ойма кешені 25000 паллето-орынды ??райды. Онда кеден-брокерлік ?ызмет пен транспортты? ?ызметк?рсетеді. УС?-ны ?йымдастыру мен кедендік ?ызметті ж?зеге асыру?а лицензия алын?ан болатын. 2006 жылы к?лемі 35000 паллето-орынды ??райтын «Первомайский» кеден-?оймалы терминал салынып, іске ?осылды. 2007 жылды? басында Алматы ?аласынан 10 км ?ашы?ты?та орналас?ан жерде (Алматы-?апша?ай трассасы) «DAMU» Индустриальды-логистикалы? орталы? салына басталды. Ерекше «DAMU» Индустриальды-логистикалы? орталы? 210 га жерді алып жатыр. Компанияны? жоспары бойынша «DAMU» орталы?та 150000 паллето-орын?а ?ойма б?лмелері болды. Сонымен ?атар, Астана ?аласында 40000 палетто-орын?а арнал?ан «DAMU Astana» логистикалы? орталы? салына басталды.
Компанияны? басты мамандануы-б?л барлы? бекітілген шарттар негізінде XXI ?асыр технологиялар талаптарына сай, халы?аралы? стандарттар?а ж?не индустриалды-логистикалы? орталы?тарды? сапалы т?рде ??ру ж?не дамыту. ?зіні? ??рылу уа?ытынан бастап компания ірі мегаполис ішінде ж?кті а?ымдарды бас?ару бойынша т?тынушыны? м??тажды?ын ?ана?аттандыру стратегиясын та?дады. ?алалы? магистральдарды? транспортты? толуы ?оймаларды ?аланы? сыртына шы?ару ар?ылы шешілді. Басында инвестициялар барлы? ?азіргі заман?ы талаптар негізінде ж?мсалды. Себебі, ?аза?станда коммерциялы? ?ызметті? тиімділігін арттыратын логистикалы? объектілер бол?ан емес.
1. Жеке меншік нысанында, б?л жо?арыда к?рсетілген ?йымдарды? ??рылуы, б?л кездегі басты шарт-осы бас?арушы ?йым біріккен к?сіпорындарды? ж?мысы тиімділігіні? жо?арлауына ?ызы?ушылы? білдіруі керек, я?ни сол к?сіпорын ?шін де тиімді болуы керек;
2. Мемлекеттік меншік нысанында, м?нда мемлекет ?зіні? бюджет тапшылы?ын жабу ма?сатында салы?тарды т?лейтін к?сіпорындарды? тиімді ж?мыс істеуіне жа?дай жасау ?шін бас?арушы орган ретінде бола алады, я?ни мемлекетті? де осы саланы дамыту ?шін ?ызы?ушылы болады.
3. Аралас меншік нысанында бас?ару ?йымын ??ру е? тиімді жол болып табылады, себебі жеке к?сіпкерде, мемлекет те ?здеріні? со??ы ма?саттарына жету ?шін м?селелерді тиімді шешуге тырысады, мемлекеттік ?олдау да болады.
Осы біріктірулер негізінде кешенді сауда-к?ліктік логистикалы? объектілер ??ру ?ажет. Б?гінгі к?ні тауар нары?ыны? отанды? инфра??рылымы дамы?ан елдерді? инфра??рылымынан бірнеше есе артта ?алып отыр. ?азіргі кездегі аралас мультимодальды ж?ктік терминалдар осы ??ымда жо??а те?. Б?рындары салын?ан ?оймалар, к?терме базалар, са?тау орындарыны? б?гінгі к?ні тек 30-40 пайызы ?олданылуда, ал к?бісі иесіз ?алды. Осы кезде к?сіпорындар ?з ж?мысыны? ?здіксіздігін ?амтамасыз ету ?шін дайын ?німні? ?лкен ?орын са?тау керек ж?не меншікті к?лігін ?стау керек, ал б?л к?сіпорын шы?ындарын к?бейтіп, тауар ба?асына кері ?серін тигізеді.
?аза?стан жа?дайында б?гінгі к?ні біз тек мемлекеттік меншіктегі логистикалы? бас?ару объектісін ??ра аламыз, оны к?бінесе логистикалы? орталы? деп атайды, себебі фирмаларда ?лі к?нге дейін логистиканы? м?нін т?сінбеушілік бар ж?не фирмаларды? ?зара келісімдерге келуі ?за? уа?ытты алады, ал мемлекет тарапынан ?кімшілік ??ралдар ар?ылы фирмаларды бір-бірімен келістіріп, кездестіріп, логистикалы? ж?йеге кіру ?ажеттілігін сендіру керек.
Енді осы логистикалы? орталы?ты ?рбір айма?та?ы ?нерк?сіптік-сауда палаталарыны? ма?айынан немесе жергілікті мемлекеттік бас?ару органдарыны? ??рамында арнайы орталы? ашу ?ажет, ол ?рбір облыс орталы?ында орналасуы керек. Осы отралы?ты сауда саласыны? со??ы н?тижесінде т?сетін жанама салы?тар ар?ылы ?аржыландыру?а болады. Ол к?бінесе акциздік салы?.
К?п жа?дайда «?німді ?ндіру-т?тыну» циклында тауар ?німін дайындау?а барлы? уа?ытты? 10 пайызы ж?мсалса, ал ?ал?ан 90 пайызы к?ліктік-?оймалы? ж?не делдалды? операциялар?а ж?мсалады. Ж?ктерді контейнерленген т?рде ??деу арнайы комбинирленген ж?кті ??деу орталы?тарында-бір т?тас ?аламды? логистикалы? желі ??райтын терминалдарда біріктірілген. Дамы?ан логистикалы? негіз айма?ты дамыту кешені болып табылады. Шет елдерде ?леуметтік ж?не нары?ты? инфра??рылымды дамыту?а тауар а?ымы менинвестициялар ?арату ?шін ?нерк?сіптік-сауда-к?ліктік т?йіндерде ??рылатын ерекше экономикалы? зоналар механизімін ке?інен ?олданады. ?лемде б?гінгі к?ні аралас тасымалдаулар барлы? ж?к тасымалдауларды? 50 пайызын ??райды, ал ?аза?стан ж?не ТМД елдерінде ол 2 пайыздан да т?мен. Бізде ке?інен ?олданылып ж?рген челночты бизнес ша?ын тасымалдау мен мауданы? орта?асырлы? т?сілі, ол ?те артта ?ал?ан елдерде ?олданылады ж?не халы?ты? ?ажеттілігін ?ана?аттандыра алмайды.
Келесі 7 сурет ар?ылы логистикалы? орталы?тарды ?аржыландыру жолдары мен ат?аратын ?ызметерін к?рсетейік.
?арапайым тасымалдау?а ?ара?анда ?йлестірілген тасымалдауларды? келесі арты?шылы?тары бар:
1. Отын-энергетикалы? ресурстарды ?немдеу ж?не ?тымды пайдалану;
2. К?лік ??ралдарын ж?не ?лтты? к?ліктік инфра??рылымды ?олдануды? тиімді жа?дайлары, к?лік желісін тиімдірек ба?ылау ж?не жа?а к?ліктік технологиялар ?олдану;
3. ?лтты? ресурстарды ?олдануды? ы??айлы ал?ы шарттарын білдіретін комбинирленген тасымалдауды? салыстырмалы т?мен ??ны;
4. Экспортты? б?секеге т?зімділігін жо?арылату?а ж?не сырт?ы сауданы? дамуына жа?дай жасайды;
5. Кедендік процедураларды же?ілдетеді ж?не ??жаттарды толтыру уа?ыты ?немделеді;
6. Тауарларды? ?оз?алысын са?тандыруды? артуы;
7. ?лтты? тасымалдаушылар?а зиян келтіретін шет ел капиталын интервенциясынны? алдын алу.
Сонымен, тауар нары?ыны? инфра??рылымын тауар ?оз?алысыны? логистикасы есебінен алып, оны интегрциялау жолдарын к?рсетіп отырмыз, біра? бізді? елде б?л процесті енгізу ?шін б?гінгі к?ні мемлекеттік ?олдау ?ажет, себебі логистикалы? ж?йені тиімді ??рып, оны? сапалы ж?мыс істеуін ?амтамасыз ететін мамандар дайындау?а, огистикалы? интеграцияны бас?ару органын ??руда мемлекетті? алатын орны зор.

7 сурет. Логистикалы? орталы?ты ??ру жолдары

?азіргі кездегі логистика-б?л копьютерлі-интегрирленген логистика. Логистикалы? инфра??рылымны? жа?дайы ?лемде нары?ты? дамуды?, инвестициялы? тартымдылы?ты? ж?не ?андай да – бір территорияны? экспортты-активизирлеуші факторы болып табылады. К?лік, ?ойма, сауда ж?не сервис бірігеді ж?не ?зара бір-бірін дамытады. Сенімді сауда-к?ліктік инфра??рылым-айма?тарды? шаруашылы? интеграциясыны? мы?ты негізі, мемлекетті? дезинтеграциясына ?арсы ?сер етуді? ?ажетті факторы.
Сонды?тан шет елдерді? к?пшілігінде сауда-к?ліктік ж?не о?ан с?йкес а?паратты? инфра??рылымны? дамуы мемлекетті? ?ата? ба?ылауында болады, ол тек тура бюджеттік ассигнациялар т?рінде ?ана емес, сонымен ?атар за?дылы?ты ?йымды?-экономикалы? реттеу ж?не координациялау ар?ылы.
Сонымен, ?аза?стан экономикасын нары?ты? ?атынастар негізінде интенсивті к?теру ма?сатында тауар ?оз?алысын ?ндірушіден со??ы т?тынушы?а жеткізуді максималды т?рде жеделдетуге ?рекет ететін кешенді логистикалы? сауда-к?ліктік объектілер мен желілер ??ру ?ажет. Осы м?селе бойынша м?ліметтерді талдау ж?не ж?йелеу келесідей шешімдерге ?келеді:
1. ?рт?рлі фирмалар ?здеріні? іс-?рекетінде электронды коммерция т?сілдерін ?олдану к?лемін ?рі ?арай жо?арлату тенденциясы болып отыр;
2. интернетті? желілік технологиясы желіде коммерциялы? іс-?рекеттерді орындау ?шін сенімді ?ор?анысты ?амтамасыз етуде жетілдіруден ?лі де алысыра?;