Азаматты? ???ы?

ЖОСПАР:

1.Азаматты? ???ы?ты? ж?йесі,?айнар к?здері.

2.???ы? ?аблеттілігіні? ж?не ?рекет ?аблеттілігіні? т?сінігі.

3.М?мілені? жалпы сипаттамасы.

Азаматты? ???ы? – ???ы?ты? бір саласы.Оны? атауы ежелгі уа?ыттан белгілі.Оны Римдік за?герлер Римдік азаматтарыны? ???ы?ы- «Цивильді ???ы?»деп атады.Азаматты? ???ы? ?Р-ны? ???ы? салаларыны? бірі бол?анды?тан к?нделікті тыныс тіршілікпен, сондай а? азаматтарды? за?ды т?л?алармен мемлекетті? ?зімен оны? ?кімшілік аума?ты б?ліністерімен ты?ыз байланысты.?Р азаматты? ???ы?ыны? м?нін тауар-а?ша ?атынастары ж?не ?атысушыларды? те?дігіне негізделген.?згеде м?ліктік ?атынастар, сондай-а? м?ліктік ?атынастар?а байланысты м?ліктік емес жеке ?атнастар ??райды.

Азаматты? ???ы? ж?йесі ?дістері.- Мемлекеттегі ???ы?ты? нормаларыны? жиынты?ын ?амтитын ?ылыми ?рі на?ты ??былыс болып табылады. Азаматты? ???ы? ?Р-?ы ???ы?ты? нормативтік ??жаттар жа?ынан е? ау?ымды к?рделі за? саласы болып есептеледі. Азаматты? ???ы?ты? ж?йесі логикалы? талаптар?а сай келеді.Я?ни, олар іштей салалар?а, ??рылымдар мен оны? б?ліктеріне б?лінеді.?Р-ны? Азаматты? ???ы?тар ж?йесі 2 б?лімнен т?рады: Жалпы ж?не Ерекше. Жалпы б?лімні? 1 б?лімі: Жалпы ережелер. Жалпы б?лімні? 2 б?лімі: Меншік ???ы?ы ж?не ?зге де затты? ???ы?тар. Жалпы б?лімні? 3 б?лімі: Міндеттемелік ???ы?тар. Ерекше б?лімні? 4 б?лімі: Міндеттемелерді? жекелеген т?рлері. Ерекше б?лімні? 5 б?лімі: Интелектуалды? меншік ???ы?ы. Ерекше б?лімні? 6 б?лімі: М?рагерлік ???ы?. Ерекше б?лімні? 7 б?лімі: Хал?аралы? жеке ???ы?.

Азаматты? ???ы? реттейтін ?о?амды? ?атынастарды? негізгі т?рлеріні? біріне, ???ы?ыты? нормаларды? ы?палына ?шырайтын м?ліктік ?атынастар жатады. Материалды игіліктермен байланысты ?о?амды? ?атынастар м?ліктік ?атынастар деп аталады. М?ліктік ?атынастар м?лікке деген меншіктік ?атынастарды? негізінде туындайтынды?тан, азаматты? за?намаларды? іс-?рекетіне ба?ынады. Осы т?р?ыдан, м?ліктік ?атынастар дегеніміз м?лікті алу, иемдену, не бас?а субъектілерге беру барысында?ы ?атынастар. Б?л ?атынастар нары?ты? ?атынастар барысында, айырбас, сату немесе тауар-а?ша ?атынастарына айналады. Сонды?тан нары? реттеуді? негізгі объектісі болады.

Азаматты? ???ы? тек ?ана м?ліктік емес, сонымен бірге жеке м?ліктік емес ?атынастарды да реттейді. ?аза?стан Республикасыны? азаматты? за?намалары екі т?рлі жеке м?ліктік емес ?атынастарды : 1) м?лікпен байланысты жеке м?ліктік емес ж?не; 2) м?ліктен тыс, м?ліктік емес ?атынастарды реттейді.

М?лікпен байланысты жеке м?ліктік емес ?атынастар?а авторлы? , ?нертап?ышты? сия?ты ?атынастар жатады. Мысалы, бір ?йымны? екінші бір за?ды т?л?аны? тауарлы белгісін пайдалануы, со??ысына зиян шектіруі, атына кір келтіруі м?мкін.

М?ліктен тыс, м?ліктік емес ?атынастар, м?ліктік ?атынастар сия?ты емес, бас?а фактілерді?, бас?а субъектілерді? арасында пайда болады. Олар м?ліктік мазм?ны болмайтын, а?шалай ба?алау?а келмейтін, жеке ж?не за?ды т?л?алардан айырмайтын игіліктерге байланысты туындайды.

Азаматты? ???ы?ты? ?айнар к?здері — Олар?а ?Р-ны? Конституциясы, Азаматты? ???ы? кодексі,нормативтік ???ы?ты? актілер,Азаматты? ???ы? п?ні,ба?алы ?а?аздар жатады. Азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды? пайда болуыны? негіздерінде за?ды фактілер жатады. Азаматты? ???ы?тар мен міндеттер за?дарда к?зделген негіздерден, сондай-а? азаматтар мен за?ды т?л?аларды? ?рекеттерінен пайда болады, ?йткені ол ?рекеттер азаматты? за?дарда к?рсетілмегенімен, оларды? жалпы негіздері мен м?ніне байлансты азаматты? ???ы?тар мен міндеттерді ту?ызады. ?аза?стан Республикасы Азаматты? кодексіні? 7-бабына с?йкес азаматты? ???ы?тар мен міндеттер: 1) за?дарда к?зделген шарттар мен ?зге де м?мілелерден, сондай-а? за?дарда к?зделмегенімен, олар?а ?айшы келмейтін м?мілерден; 2) за?дар?а с?йкес азаматты? –???ы?ты? жа?дайларды ту?ызатын ?кімшілік ??жаттардан; 3) азаматты? ???ы?тар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен; 4) за? ??жаттарында тыйым салынба?ан негіздер бойынша м?лікті жасау немесе иемдену н?тижесінде; 5) ?нертабыстар, ?нерк?сіптік ?лгілер, ?ылым, ?дебиет пен ?нер шы?армаларын ж?не интетеллектуалды? ?ызметті? ?зге де н?тижелерін жасау н?тижесінде, 6) бас?а жа??а зиян келтіру салдарына, сол сия?ты  бас?а жа? есебінен м?лікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан; 7) азаматтар мен за?ды т?л?аларды? ?зге де ?рекеттері салдарынан; 8) за?дар азаматы?-???ы?ты? жа?дайлар басталуын байланыстыратын о?и?алар салдарынан пайда болады.       Азаматты? ???ы?тар мен міндеттер ???ы?ыты? субъектілері деп аталатын ???ы?ты? ?атынас?а ?атынасушылар?а т?н. Азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды? субъектілеріне азаматтар, за?ды т?л?алар, мемлекет, сондай-а? ?кімшілік-аума?ты? б?ліністер жатады. Атал?ан субъектілерді? азаматты? ???ы?ты? ?атынастар?а ?атынасуыны? ал?ашарттары оларды? азаматты? ???ы?ты? ?абілеттілікке ж?не азаматы? ?рекет ?абілеттілігіне ие бола алуы.

Азаматты? ???ы?ты? ?абілеттілік дегеніміз – азаматты? за?мен бекітілген ???ы?тар?а ие болып, белгілі  бір міндеттерді ат?ара алу ?абілеттілігі. Азаматты? ???ы? ?абілеттлігі барлы? азаматтар?а бірдей, орта? деп танылады. Азаматты? ???ы? ?абілеттілігі ол ту?ан кезден басталып ?айтыс бол?ан со? то?татылады. Азаматты? ???ы?ты?  ?абілеттілік азамат ?аза?стан Республикасы шегінде  де, одан тыс жерлерде де м?лікті, соны? ішінде шетел валютасын меншіктеуге ; м?лікті м?ра?а алып, м?ра?а ?алдыру?а; республика аума?ында еркін ж?ріп-т?ру?а ж?не т?р?ылы?ты жер та?дау?а; республикадан тыс  жерлерге еркін шы?ып кетуге ж?не оны? аума?ына ?айтып оралу?а; за? ??жаттарында тыйым салынба?ан кез келген ?ызметпен айналасу?а; дербес ?зі немесе бас?а азаматтармен ж?не за?ды т?л?алармен бірігіп за?ды т?л?алар ??ру; за? ??жаттарында тыйым салынба?ан кез келген м?міле жасасып, міндеттемелерге ?атысу, ?нербастылар?а, ?ылым, ?дебиет ж?не ?нер шы?армаларына, интелектуалды? ?ызметті? ?зге де туындыларына интелектуалды? меншік ???ы?ы болу?а, материалды? ж?не моральды? зиянны? орнын толтыруды талап етуге ???ы?ы болады; бас?а да м?ліктік ж?не жеке ???ы?тары болады; ?з фамилиясы мен ?з есімін, сондай-а?, ?аласа, ?кесіні?? атын ?оса, ?з атымен ???ы?тар мен міндеттерге ие болып, оларды ж?зеге асырады. За?дар бойынша азаматтарды? жасырын т?рде ????ы?тар иеленіп, міндеттерді ж?зеге асыратын жа?дайлары немесе б?ркеншік ат пайдаланатын реттерді к?зделуі м?мкін; азамат т?ра?ты немесе к?бінесе т?ратын елді мекен оны? т?р?ылы?ты жері жеп танылады. Он т?рт жас?а толма?ан адамдарды? немесе ?ор?аншылы?ты азаматтарды? т?р?ылы?ты жері оларды? ата-анасыны?, асырап алушыларыны? немесе ?ор?аншыларыны? т?р?ылы?ты жері болып табылады.

За?ды т??аларды? ???ы?ты? ?абілеттілігі дегеніміз — олар мемлекеттік тіркеуден ?ткеннен кейін пайда болып, ?здеріні? ?ызметін то?тат?анда жойылады.

Азаматты? ?рекет ?аблеттілігі дегеніміз – азаматты? ?зіні? іс-?имылымен белгілі бір ???ы?тар?а ие бола алу ж?не сол ???ы?тарды іске асыра алу ж?не белгілі бір міндеттерді ат?ару, алып ж?ре алу ?абілеттілігі. Азаматты? ?абілеттілікті? ?рекет ?абілеттілігі жо?, жартылай, толы? емес, шектелген деген сия?ты т?рлері бар.

Алты жас?а дейінгі балаларды? ?рекет ?абілеттілігі жо? деп танылады. Сонымен бірге, ж?йке ауруы немесе а?ыл-есіні? кемдігі салдарынан ?з ?рекеттеріні? м?нін т?сіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот ?рекет ?абілеттілігі жо? деп тануы м?мкін, со?ан байланысты о?ан ?ор?аншылы? белгіленеді.

Жартылай ?рекет ?абілеттілігі – 6-14 жас?а дейінгі балалар?а т?н. Азаматты? за?намалар бойына олар ?шін м?мілелерді, егер за?  ??жаттарында ?згеше к?зделмесе, оларды? атынан ата-анасы, асырап алушылары немесе ?ор?аншылары жасайды. Он т?рт жас?а дейінгі к?мелетке толма?андар ?здеріні? жасына лайы?ты, жасай салып орындалатын т?рмысты? ?са? м?мілелерді ?з бетінше жасау?а ???ылы.

Он т?рт жастан он сегіз жас?а дейінгі к?мелетке толма?андарды? толы? емес ?ркекет ?абілеттілігі бар деп мойындалады. Б?л жаста?ы азаматтар м?мілелерді ата-анасыны?, асырап алушыларыны? немесе ?ор?аншыларыны? келісімімен жасайды. М?ндай келісімні? нысаны за?дарда к?мелетке толма?андар жасайтын м?міле ?шін белгіленген нысана?а сай келуге тиіс. Он т?рт жастан он сегз жас?а дейінгі к?мелетке толма?андар ?здеріні? табысына, степендиясына, ?зге де кірістеріне ж?не ?здері жаса?ан интелектуалды? меншік ???ы?ы  объектілеріне ?з бетінше билік етуге, сондай-а? т?рмысты? ?са? м?мілелер жасасу?а ???ылы.

Жеткілікті негіздер бол?ан жа?дайда ?ор?аншылы? ж?не ?ам?оршылы? органы к?мелетке толма?ан адамны? ?з табысына, степендиясына, ?зге де кірістеріне ж?не ?зі жаса?ан зияткерлік меншік ???ы?ы объектілеріне ?з бетінше билік ету ???ы?ын шектеулі немесе ол ???ы?тан айырылуы м?мкін. Он т?рт жастан он сенгіз жас?а дейінгі к?мелетке толма?андар осы бапты? ережелеріне с?йкес ?здері жаса?ан м?мілелер бойынша дербес жауапты болады ж?не ?здеріні?  ?рекеттерінен келтірілген зиян ?шін осы Кодексті? ережелері бойынша жауап береді.

Азаматтар 18 жас?а, я?ни к?мелетке тол?анда оларды? толы? ?рекет ?абілеттілігі мойындалады. Б?л жерде мынадай бір с?тті есімізге салып кеткеніміз ж?н. Егерде за? ??жаттарында он сегіз жас?а жеткенге дейін некелесуге р??сат етілетін жа?дайда,он сегіз жас?а толма?ан азамат некеге т?р?ан кезден бастап толы? к?лемінде ?рекет ?абілеттілігіне ие болады.

Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттар?а салыну салдарынан ?зіні? отбасын материалды? жа?ынан ауыр жа?дай?а ?шырат?ан азаматты? ?рекет ?абілеттілігі сот ?аза?стан Республикасыны? Азаматты? іс ж?ргізу кодексінде белгіленген т?ртіп бойынша шектеуі м?мкін. О?ан ?ам?оршылы? белгіленеді. Ол т?рмысты? ?са? м?мілелерді ?з бетінше жасау?а ???ылы. Бас?а м?мілелер жасауды, сондай-а? табысын, зейнета?ысын ж?не ?зге де кірістерін алуды ж?не олар?а билік етуді ол тек ?ам?оршысыны? келісімімен ?ана ж?зеге асыра алады. Азамат спирт ішімдіктеріне есірткі заттар?а ж?не наша?орлы??а салынуды то?тат?ан жа?дайда сот оны? ?рекет ?абілеттілігіне ?ойыл?ан шектеуді? к?шін жояды. Сот шешіміні? негізінде азамат?а белгіленген ?ам?оршылы?ты? к?ші жойылады.

Азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды? объектілері м?ліктік емес игіліктер мен ???ы?тар азаматты? ???ы? объектілері бла алады. М?ліктік игіліктер мен ???ы?тар?а заттар, а?ша, ?ызмет, шы?армашылы? интелектуалды? ?ызметті? объектіге айнал?ан н?тижелері, фирмалы? атаулар,  тауарлы? белгілер ж?не б?йымды дараландыруды? ?зге де ??ралдары, м?ліктік ???ы?тар мен бас?а да м?лік жатады. Жеке м?лктік емес игіліктер мен ???ы?тар?а жеке адамны? ?мірі, денсаулы?ы,  ?адір-?асиеті , абырой , игі ата?, іскерлік, бедел, жеке ?мірге ?ол с??паушылы?, жеке ??пия мен отбасы ??пиясы, есім алу ???ы?ы, автор болу ???ы?ы, шы?арма?а ?ол с??паушылы? ???ы?ы ж?не бас?а материалды? емес игіліктер мен ???ы?тар жатады.

Азаматты? ???ы?ты? ?атынастары? т?рлері ?атынастарды? негізгі материалды игіліктерді? болуы ж?не болмауына байланысты ?алыптасатынды?тан азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды? т?рлері м?ліктік, материалды игіліктер сипатында болатынды?тан, оларды? экономикалы? мазм?ны бар. М?ліктік емес ?атынастар?а адамны?, азаматты? ?мірі, денсаулы?ы,еркіндігі, бостанды?ы, ?аупсіздігі, ар-ожданы, намысы, аты-ж?ні т.с.с. жеке басыны? м?ліктік емес м?дделері жатады. М?ліктік, материалды игіліктер бір жеке ж?не за?ды т?л?алардан екіншілеріне к?шуі, ?айтарылуы м?мкін. Ал м?ліктік емес ??былыстар мен м?дделер екінші біреуге берілмейді, к?шпейді.

Азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды? тууы ?шін бір жа?дайлар болу керек. Осындай азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды? тууыны? ?мбебап т?сілдеріне м?мілелер жатады. ?аза?стан Республикасы Азаматты? кодексіні? 147-бабында к?рсетілгендей м?мілелер дегенімз азаматтар мен за?ды т?л?аларды? азаматты? ???ы?тары  мен міндеттерін белгілеуге, ?згертуге немесе то?тату?а ба?ыттал?ан ?рекеттер.

М?мілелерді? т?мендегідей т?рт белгілері бар: бірішіден, м?міле адамдарды? еркін білдіретін ерікті ?рекет. Оны? еріктілігі азаматы? ???ы?ты? ?атынастарды белгілеуге, ?згертуге ж?не то?тату?а ма?сатты т?рде ба?ытталатынды?ынан к?рінеді. Б?ндай ма?сатты жо? ?рекет – ?арапайым ?ылы?тан б?л м?мілені? басты айырмашылы?ы; екіншіден , м?міле, к?п жа?дайда за?мен ма??лдан?ан, ???ы??а с?йкес ?рекет, ?шіншіден, м?міле тек азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды тудыру?а, ?щгертуге ж?не то?тату?а ба?ыттал?ан ?рекет; т?ртіншіден, м?міле азаматты? ???ы?ты? ?атынастарды тудыратынды?тан, ол ?атынастарды? ???ы?ты? салдарды азаматты? за?намаларды? нормаларымен реттеледі.

М?мілені? т?рпішіндері. М?міле ауызша, жазбаша, не болмаса конклюдетті ?рекет ар?ылы ж?не ?ндемеу сия?ты т?рпішіндерде болады.

М?млені? ауызша т?рпішіні м?міле жасаушы тараптарды? ?зара еріктеріні? тікелей ?абылдануы. Б?л жеде м?міле жасаушылары? еркі тараптарды? бір-бірімен ауызша келісіміне негізделеді. Б?ндай келісім телефон, тараптарды? тікелей кездесуі, ж?здесуі не оларды? ?кілдері ар?ылы жасалуы м?мкін. за?дармен немесе келісіммен жазбаша немесе ?зге белгілері бар нысан белгіленбеген м?міле, атап айт?анда, олар жасал?ан мкезде ат?арыл?ан м?мілерді? б?рі ауызша жасалуы м?мкін. ауызша м?міле адамны? мінез ??л?ынан оны? м?міле жасау еркі к?рініп т?р?ан ретте де жасал?ан деп саналады.

Жазбаша м?мілелер 1) егер м?мілелерді? жекелеген т?рлері ?шін за?дарда ?згеше арнайы талап к?рсетілмесе немесе іскерлік ?ызмет ?рісіні? ?деттегі ???ы?тарынан туындамаса, м?мілелерді жасау кезіні? ?зінде орындалатын ?рекеттерден бас?а, к?сіркерлік ?ызмет?рдісінде ж?зеге асырылатын ?рекет жа?дайында; 2) м?мілелерді жасау кезіні? ?зінде орындалатындарынан бас?а, ж?зесептік к?рсеткіштен жо?ары сома?а жасалатын м?міле жазбаша т?рпішінде жасалуы тиіс, 3) за?дарда немесе тараптарды? келісімінде к?зделген ?зге де реттерде жазбаша т?рде жасалуы тиіс

Егер іскерлік ?ызмет ?рісіні? ?деттегі ???ы?тарынан ?згеше туындамаса, жазбаша т?рде жасла?ан м?мілеге  тараптар немесе оларды? ?кілдері ?ол ?ою?а иіс. Егер за?дар?а немесе м?мілеге ?атысушыларды? біріні? талаптарына ?айшы келмесе, м?міле жасау кезінде ?ол ?оюды? факсимилелік к?шірме, электронды? цифрлы? ?олта?ба ??ралдарын пайдалану?а жол беріледі.

Екі жа?ты м?мілелер ?р?айсысына ?зін жаса?ан тараптар ?ол ?ой?ан ??жаттарды алмасу ар?ылы жасалуы м?мкін.

Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электронды? ??жаттар немесе субъектілерді ж?не оларды? ерлік білдіруіні? мазм?нын ай?ындайтын ?зге де ??жаттар алмасу, егер за?дармен немесе тараптарды? клісімімен ?згеше белгіленбесе, жазбаша т?рде жасал?ан м?мілеге те?естіріледі.

За?дармен ж?не тараптарды? келісімімен ?осымша талаптар белгіленуі м?мкін, олар?а м?міле нысаны, атап айт?анда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, м?рмен бекіту с?йкес келуге ж?не оларды осы тараптарды орындамау салдары к?зделуге тиіс.

Егер азамат дене кемтарлы?ы, нау?асты?ы немесе сауатсызды?ы салдарынан ?зі ?ол ?оя алмаса, оны? ?тініші бойынша м?мілеге бас?а азаат ?ол ?оя алады. Со??ысыны? ?ой?ан ?олын, егер за?дарда ?згеше к?зделмесе, нотариат немесе сонрдай нотариалды? ?рекет жасау ???ы?ы бар бас?а лауазымды адам, м?міле жасаушыны? ?зі ?ол ?оя алма?ан себептерді к?рсете отырып, ку?ландыру?а тиіс.      

Жазбаша т?рде жасал?ан м?мілені орында?ан тарап екінші тараптан оны? орындал?анын растайтын ??жат талап етуге ???ылы. М?мілелерді жасау кезіні? ?зінде орындалатындарынан бас?а, ауызша к?сіпкерлік м?мілені орында?ан тарапт ы? да осындай ???ы?ы бар. Жазбаша т?рде жасал?ан шартты орындау ?шін жасал?ан м?мілелер, егер за?дар?а ?айшы келмесе, тараптарды? келісімі бойынша ауызша жасалуы м?мкін.

М?мілені? конклюдетті т?рпішіні мысалы жетон, билет немесе ?деттегідей ?абылдан?ан ?зге де растайтын белгі ар?ылы растал?ан м?міле, егер за?дарда ?згеше белгіленбесе, ауызша т?рде жасал?ан болып табылады. М?міле адамны? мінез-??л?ынан оны? м?міле жасау еркі ай?ын к?рініп т?р?ан ретте де жасал?ан деп саналады. Сонда, адамны? м?міле жасау?а деген еркі ай?ын к?рініп т?руын, м?міле жасайын деген нетіні? бай?алып т?руы ар?ылы м?мілені? жсалуы конклюдетті м?міле деп аталады. Мысалы, банкоматта карточканы салып а?ша алу, к?шеде телефон –автомат?а карта салып с?йлесу, ?о?амды? к?лік кіргенде жол а?ысын т?леп билет алу сия?ты ?рекеттерлі жат?ызу?а болады.

?ндемеу , за?дарда немесе тараптарды? келісімінде к?зделген реттерде м?міле жасаа?а ерік білдіру деп танылады.

М?мілені? т?рлері.  Азаматты? ???ы? саласында м?мілелерді? бірнеше т?рлері бар. Мысалы, м?міле жасау?а араласатын тараптарды? санына байланысты бір жа?ты, екі жа?ты, к?п жа?ты деген м?мілелерді? т?рлерін к?рсетуге болады.

За?намалар мен тарпатарды? келісімі бойынша м?міле жасау ?шін бір жа?ты? еркі ?ана ?ажет ?рі жеткілікті болатын м?мілені бір жа?ты м?міле деп атаймыз. Бір жа?ты м?міледе бас?а жа?тарды? келісімі, еркі міндетті емес. Б?ндай м?мілелерге азаматты? ?щіне берілген белгілі бір ???ы?ты? бас тартуы, берілген сенімзхатты? мерзіміні? бітуі, ?сиет т.б. жат?ызу?а болады.

Екі жа?ты? да еркі мен келісімі міндетті болып табылатын м?міле      екі жа?ты м?міле деп аталады. Екі ж?не одан да к?п тараптарды? еркі мен келісімі талап етілетін м?міле к?п жа?ты м?міле деп аталады. ?азіргі кезде екі одан да к?п тараптар жасайтын м?мілені? т?рін шарт деп атайды. Сонымен екі немесе одан да к?п адамны? азаматты? ???ы?тар мен міндеттерді белгілеу, ?згерту немесе азаматты? ???ы?тар мен міндеттерді белгілеу, ?згерту немесе то?тату туралы келісім шарт деп аталады.

Бір жа? екінші жа??а  к?рсеткен ?ызметі, ж?мысы ?шін а?ы алатын м?міле а?ылы м?міле делінді. Керісінше болса а?ысыз м?міле.

М?мілені? жасалу уа?ытына байланысты на?ты ( затты?, м?ліктік) ж?не келісімді (консенсуалды ) м?мілені? т?рлері бар.

М?мілені? талабына байланысты белгілі бір затты?, м?лікті? берілуіне байланысты жасалатын м?мілені? т?рін на?ты м?міле дейді. Мысалы, б?ндай м?мілеге ж?к тасымалдау туралы шартты айту?а болады. Ж?к жіберуіні? ж?кті тасымалаушы?а беруі атал?ан м?мілені? жасаал?анды?ын к?рсетеді.

Келісімді м?мілені? жасалуы ?шін сол м?мілені жасау туралы тараптарды? ?зара келісімге келуі жеткілікті болады. Б??ан мысал ретінде сауда-сатты? шартын келтіруге болады. Атал?ан м?мілені жасау ?шін м?лікті не затты берп, оны? ба?асын, ??нын т?леу міндетті емес. Б?л ?ркетті жа?тар шартты? орындалуы барысында іске асырылады. Тараптар е? алдымен м?лікті не затты бір-бірімен сату ж?нінде ?зара келісіп ?ойса, м?міле жасалды деп есептеледі. Мысалы, бір азамат екінші бір азамат?а ?зіні? п?терін сатамын, ал анау аламын деп с?з байласса не шарт жасаса м?міле жасалды делінді. Ал а?шасын т?леп, п?терді алу с?з байласудан кейін орындалады.

М?мілені? негізіні? байланысты каузалды ж?не абстрактілі м?мілелер болады.

Каузалды м?міле негізіне байланысты туатынды?тан со?ан т?уелді болады. Сонды?тан негізіні? жойылуы бір жа?ты м?мілені? ?рекет етуіні? за?ды к?шін жояды. Мысалы, сатып алушы сатып алатын тауарды? жарты ??нын т?леп ?ойды, біра? сатушы тауарды таба алмады. Сатушы сатып алушыдан тауарды? ?ал?ан ба?асын талап етуіне негіз жо?, сонды?тан, б?л жерде м?мілені? негіз болып тауарды? берілуі не сатып алушы?а жеткізілуі табылады. Ондай негіз жойылып еді, м?міле ?зіні? за?ды? к?шін жойды.

Абстрактілі м?міледе  керісінше, м?мілені? негізі есепке алынбайды, егер м?міле сол м?мілені жасаушыны? т?пкілікті еркін білдірсе. Мысалы, сатып алушы сатып алын?ан тауарды? ??нына с?йкес сатушы?а вексель беріп, со?ынан, тауар сапасыз болып ша?са, вексель ?айта ?айтарылмайды ж?не  вексель весельді ?стаушы не вексельді т?леуші ?шін болаша?та векселге деген ???ы?тарын жоймайды.

Мерзімсіз ж?не мерзімді м?мілелер болады. Мерзімсіз м?міледе оны? к?шіне ену не к?шіні? ая?талу мерзімдері к?рсетілмейді. Сонды?тан, б?ндай м?мілелер жасал?ан с?тінен бастап к?шіне енеді. Мерзімді м?міледе, м?мілені? к?шіне кіретін уа?ыты ?ана не болмаса мерзіміні? ая?талатын уа?ыты ?ана немесе екі мерзімі де ?атар к?рсетілуі м?мкін.

Егер де м?міледе тараптарды? ???ы?тары мен міндеттеріні? ж?зеге асырылу мерзімі к?рсетіледі ол кейінге ?алдыр?ан мерзім делінді. Ал, керісінше м?міле жасал?ан с?тінде к?шіне еніп, оны? к?шін жоятын уа?ыты к?рсетілген мерзім жойылатын мерзім деп аталады.

Егер тараптар ???ы?тар мен міндеттерді? туындауын басталу –ьасталмауы белгісіз м?н-жай?а байланысты етіп ?ойса, б?ндай м?мілеге кейінге ?алдыратын шартпен жасалатын шартты м?міле деп есептеледі.

Нысаны биржада?ы айналыс?а жіберілген м?лік болып табылатын ж?не тиісті биржалар туралы ?аза?стан Республикасны? за?дары мен биржалы? сауда ережелеріне с?йкес онымен сауда-сатты? ж?ргізуге ?атысатындармен жасалатын м?мілелер биржалы? м?мілелер деп аталады.