Авиация

АВИАЦИЯ

Авиация (франц. aviation, лат. аvis - ??с) – Жер ма?айында?ы ?уе ке?істігінде ауадан ауыр аппараттармен (?ша?, тік?ша?, т.б.) ?шуды білдіретін ??ым. Осы аппараттарды? ?шуын ?амтамасыз ететін ?ызметтер ж?йесі де авиация ??рамына енеді. Авиация азаматты? авиация ж?не ?скери авиация болып екіге б?лінеді. Азаматты? авиация?а к?ліктік, санитарлы?, о?у-спортты?, арнайы ма?сат?а арнал?ан , ал ?скери авиация?а ?уе к?штері, те?іздік, армиялы?, ?уе шабуылынан ?ор?ану?а арнал?ан ?шу аппараттары жатады. Адамны? аспан?а ?шу ж?ніндегі арманы ерте заманнан бастал?ан. Тас?а салын?ан ?анатты адамдарды? суреттері соны? д?лелі болып табылады. Д?ние ж?зіндегі к?птеген халы?тарды? ертегілері мен а?ыздарында аспан?а ?шу ж?ніндегі адам арманы айтылады. 1754 жылы орыс ?алымы М.В.Ломоносов серіппе к?шімен ?оз?алыс?а келетін тік?ша? моделін жасап, ондай аппаратты? ?ша алатынын іс-ж?зінде д?лелдеді. 19-?асырды? ая?ында моторсыз ?шатын аппараттар – ?ал?ыма ?ша?тар жасала бастады. 1891-96 жылдары неміс ?алымы О.Лилиенталь бір?атар ?ал?ыма ?ша? жасап, бірнешеуімен ?шып та к?рді. 19-?асырда?ы бу машинасын жасауды?  ?ар?ынды дамуы бу ?оз?алт?ышы бар ?ша? жасау ісіне алып келді. Ресейде те?із офицері А.Ф.Можайский (1825-1890) ?зі ?уеде ?шатын о? деп ата?ан осындай ?шатын аппарат?а патент алды. ?ал?ыма ?ша? 1885 жылы жасалды, біра? ?шу кезінде апат?а ?шырады. 1894 жылы Англияда конструктор Х.Максим бу машиналы алапат ?ша? жасады, ол да ?шар мезетте жерге ??лап т?сіп ?ирады. Француз ?нертап?ышы К.Адер жар?анатты? ?анатын к?зге елестетін «Авьон» аппаратымен бірнеше онда?ан ?ашы?ты?ты ?шып ?тіп барып (1897) ??лады. Б?л с?тсіздіктерді? б?рі де, негізінен, бу ?оз?алт?ыштарды? аса ауырлы?ы мен ?шу талабына сай келмейтінінен болып жатты. 19-?асырды? ая?ында автомобильдерде ке?інен ?олданыл?ан іштен жанатын ?оз?алт?ыштарды? жетілдірілуі же?іл ?рі ?уатты авиациялы? ?оз?алт?ышты жасау?а жол ашты. Оны ?ша??а ал?аш болып америкалы? а?айынды механиктер У. Ж?не О.Райт пайдаланды. 1903 жылы 17 желто?санда оларды? керосинмен ж?мыс істейтін ?оз?алт?ышы бар ?ша?ы с?тті ?шты. А?айынды Райттар жаса?ан ?ша?тарын жетілдіре т?сіп, 1908 жылы сенімді бас?арылатын ж?не 1,5 са?ат?а дейін ?ша алатын к?йге жеткізді. 20-?асырды?  басында Еуропада, негізінен, Францияда, А. Сантос-Дюмон, Ф.Фербер ж?не бас?алар бірінен со? бірі ?ша? жасау?а кірісті. 1909 жылы 25 шілдеде француз конструктор-?ш?ышы Л.Блерио ?зіні? монопланды? с?лбада жаса?ан «Блерио-11» ?ша?ымен Франциядан Англия?а Ла-Манш б??азы ?стімен ?шып ?тті. 1909-14 жылдары Я.М.Гаккель, Д.П.Григорович, В.А.Слесаров, И.И.Стеглау жаса?ан ?ша?тар шы?ты. 1910 жылы Б.Н.Юрьев Ресейдегі ал?аш?ы тік?ша?ты? жобасын жасады. Дегенмен, б?л кезе?дегі ?ша?тарды? сапасы аса жа?сы бол?ан жо?. Соны? салдарынан к?птеген ?ша?тар апат?а ?шырап отырды. Ілгері дамы?ан к?птеген елдерді? ?алымдары авиация саласында теориялы? ж?не т?жірибелік ізденістерге кірісті. А?Ш-та – С.Ленгли мен О.Шанют, Англияда – Дж.Кейли, Францияда – А.Эйфель, Германияда – Л.Прандтль, Ресейде – Н.Е.Жуковский мен С.А.Чаплыгин авиацияны? дамуына ?лкен ?лес ?осты. 1914 жылы бастал?ан 1-д?ние ж?зілік со?ыс авиацияны? ш??ыл ?ркендеуіне себепкер болды. Ол кезе?дегі белгілі ?ша?тарды? ?атарына Ресейді?  «Илья Муромец», Францияны? «Фарман», «Вуазен» ж?не «Ньюпор», а?ылшынны? «Сопвич», немісті? «Фоккер» ?ша?тарын жат?ызу?а болады. Олар са?атына 90-120 км жылдамды?пен ?шты. Кейінірек ?ша?тарды? ?шу жылдамды?тары са?атына 200-220 км, биіктеуі 7 км-ге жетті. 20-?асырды? 20-30-жылдары Англияда, Францияда, А?Ш-та, Германияда, Ресейде ж?не бас?а елдерде ?скери ж?не азаматты? ?ша?тарды? бірнеше ж?здеген типтері жасалып, оларды? к?пшілігі к?п сериямен шы?арылды. Англияда жасалын?ан «Супермарин S.6В» ?ша?ы айры?ша болды. Онымен 1927 жылы американ ?ш?ышы Ч.Линдберг ал?аш рет А?Ш-тан Еуропа?а Атлант м?хиты ?стімен ?шып ?тті. Он жылдан кейін 1937 жылы орыс ?ш?ыштары В.П.Чкалов, Г.Ф.Байдуков ж?не штурман А.В.Беляков АНТ-25 ?ша?ымен М?скеу – Солт?стік Полюс – Ванкувер (А?Ш) маршруты бойынша 8504 км аралы?ты ?онбай ?шып ?тті. Б?л ерлікті кейін ?зге ?ш?ыштар да ?айталады. 30-жылдарды? 2-жартысында КСРО-да, Англияда, Германияда, Италияда, А?Ш-та, Францияда реактивті ?оз?алт?ыштарды? шы?уымен авиация техникасы сапа жа?ынан жа?а саты?а к?терілді. Реактивті ?оз?алт?ыштары бар ал?аш?ы шетелдік ?ша?тардан: Италияны? КК-1 ж?не КК-2 (1940-41), Англияны? «Глостер» (1941), А?Ш «Эркомет» (1942) ?ша?тарын атау?а болады. 50-жылдарды? басында ал?аш рет Ке?ес Ода?ында дыбыстан жылдам ?шатын (са?атына 1450 км) бір орынды? МиГ-19 жой?ыш ?ша?ы, 60-жылдарды? екінші жартысында американы? F-4 «Фантом» жой?ыш-бомбалаушысы, сондай-а? к?п ма?сат?а ?олданылатын, бірден тік к?теріле ?шы, тік ?она алатын, ?ш?ан кезде ?анатыны? геометриялы? параметрлерін ?ажетке ?арай ?згертуге болатын F-111 ерекше ?ша?тары жасалды. 60-жылдарды? ая?ында бір?атар елдерде дыбыстан жылдам ?шатын жолаушы таситын ?ша?тар жасалды. 90-жылдарды? басында ?скери ?ша?тарды? ?шу жылдамды?ы са?атына 3000-3500 км, биіктігі 30000 м, ?шу ?ашы?ты?ы 15000 км-ден асты, тіпті ?уеде жанармай ??йып алатын д?режеге жетті. Бір?атар елдерде орбиталы? ж?не ?уе-?арышты? ?ша?тар жасау ж?мыстары ж?ргізілді ж?не ?жепт?уір табыстар?а ?ол жетті. Авиация мен ракеталы? техникаларды? дамуы ?арышты? кемелерді? ж?не ?уатты к?псатылы тасы?ыш ракеталарды шы?ару?а негіз ?алады. ?аза?станда?ы авиацияны? дамуы 1926 жылдан басталады. Осы жылы ?ызылорда аэропортыны? ??мдауыт ала?ынан ал?аш рет аспан?а ПО-2 ?ша?ы к?терілді. 1929 жылы ?ызылорда – М?скеу ?уе жолы орны?ты. Алматы –М?скеу т?ра?ты ?уе ?атынасы 1940 жылы ПС-84 ?ша?ы ар?ылы жал?асты. 1970 жылы ?уе жолыны? ?зынды?ы 75 мы? км-ге жуы?тады. ?уе жолы ол кезде ?аза?стан астанасы Алматыны ода?тас республикалар астаналары ж?не ірі ?нерк?сіпті ?алалармен байланыстырды. 1977 жылдан дыбыстан жылдам ?шатын ТУ-144жолаушы алып ?ша?ы 1-рет КСРО-да Алматы мен М?скеуді жал?астырды. Республикамызды? аудан, облыс орталы?тары мен ?уе жолы байланысы орнады. Республика ?уе жолдарыны? ?зынды?ы 1975 жылы 80,0 мы? км болды. Б?л сол кездегі жалпы ода?ты? ?уе жолдары ?зынды?ыны? 11%-і еді. Онан кейінгі жылдары ?ша? паркі сапа жа?ынан жа?артылып, сан жа?ынан ?се т?сті. Республиканы? ?уе жодарында Ан-24, Ил-76, Ил-62, Ту-134, Ту-154, Як-40, Як-42 ?ш?ыр ?ша?тары жолаушылар?а ?ызмет етіп келеді. Со??ы кездегі жа?а техникаларды? ?олданылуына байланысты аэропорттар ж?йесі ед?уір ?л?айды. ?аза?станны? магистральды? ж?не жергілікті ?уе жолдарында аэропорт пен аэровокзал саны к?бейді. ?ша?тарды ?ондыру ж?не ?оз?алысын бас?аруды? радио-радиолокациялы? ж?не жары??а негізделген техникалы? ??ралдарын ?айта ??ру ж?не жа?арту ж?нінде к?п ж?мыстар жасалды. Агенттіктер мен аэрофлот кассаларыны? ж?йесі ?л?айды, к?пшілікке ?ызмет к?рсетуді? автоматтандырыл?ан ж?йесі – «Сирена» ойда?ыдай ?ызмет ат?арады. Ил-76, Ил-86, Ту-134, Ту-154, «Боинг-737» ж?не «Боинг-747» ?ша?тары 90-жылдардан бастап ?аза?стан Республикасы ?алаларын Будапешт, Пекин, Сеул, Стамбул, Тегеран, Тель-Авив, М?скеу, т.б. к?птеген ?алалармен байланыстырды. Астанадан т?улігіне 15, Алматыдан 200-ден аса ?уе кемелері ?шады.