А.Байт?рсынов - ?аза? ?дебиеттану ?ылымыны? атасы

Ахмет Байт?рсыновты? ?алым-теоретик, эстетик-сыншы т?л?асын ай?ындап беретін к?рделі, толымды, жа?ашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы “?дебиет таныт?ыш” (“Теория словестности”) деген атпен басыл?ан. Ара?а екі-?ш жыл салып, авторы ?сталып кеткен со?, б?л е?бек к?пшілік арасына мол тарап ?лгермеді. Біра? ?аза?ты? ?лтты? ?дебиеттануыны? ?ылыми негізі, методологиялы? арналары, басты-басты терминдері мен категориялары т?п-т?гел осы кітапта ?алыптастырыл?ан.

“?дебиет таныт?ышта?ы”  ?аза? ?дебиетіні? ?зіне т?н жанрлы? формаларын топтап, жіктеп берудегі ?алым даналы?ына та? ?аласы?. Эпосты — ?уезе, лириканы – тол?ау, драманы – айтыс деп бір ?айтарып алып, сала-сала?а жіктеп ?кетеді; шежіре, заманхат, ?мірбаян, мінездеме, тарихи ??гіме, саясат шешен с?з, билік шешен с?з, ?ошемет шешен с?з, білімір шешен с?з, уа?ыз, к?семс?з (публицистика). Ауыз ?дебиеті т?рлері былай жіктеледі: ертегі, а?ыз-??гіме, ?тірік ?ле?, ж?мба?, жа?ылтпаш, бас ?атыр?ыш – б?лар бір топ. Батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс ?ле?, ?гіт ?ле?, тол?ау, терме – б?лар екінші топ. Мысал, ділмар с?з (афоризм), та?па?, ма?ал, м?тел – б?лар ?шінші топ. Тойбастар, жар-жар, неке ?ияр, беташар, жо?тау, жарапазан, бата – б?лар т?ртінші топ. Жын ша?ыру, ??рт ша?ыру, дерт к?шіру, бесік жыр – б?лар бесінші топ. Сан алуан фольклорлы? шы?армаларды топтап, саралау?а м?мкіндік беретін сауы?тама, зауы?тама, сарындама, салттама, ??рыптама, ?алыптама деген терминдер ?азіргі ??ымымыз?а ?зі с?ранып т?р.

?аза? ?дебиетін д?уірлерге б?луде де толып жат?ан жа?алы? бар. Хисса, хикаят, насихат, мінажат, ма?тау, даттау, шы?армаларды діндар д?уір ?дебиетіне жат?ызса, сындар д?уір ?дебиетіне ?лы ??гіме (роман), ?за? ??гіме (повесть), ??гіме кірмек. Лирика т?рлерін саф тол?ау, мар?айыс тол?ау, налыс (м??айыс) тол?ау, намыс-таныс тол?ау, с??таныс тол?ау, (даттау, ?аралау, наз) деп жіктеу, маза?, мыс?ыл, ?улы?, сы?а?, ?зіл деп саралау, тартыс т?рлерін ?лектеніс, ?уреленіс, азаптаныс деп таратып ?кетуге де ?айран ?аласыз.

?ыс?асы, “?дебиет таныт?ыш” кітабында?ы бір?ыдыру термин, ??ым, категория ?деби тілімізге, ?ылыми оралым?а кезінде кіргенін айта отырып, б?л е?бекте эстетикалы? ойлау ж?йемізді ?лі де байыта т?сетін тамаша ?азына, ересен тап?ырлы?тар бар екенін к?рсетуіміз ?ажет. Сонымен Ахмет Байт?рсынов ?аза? ?дебиеттану ?ылымыны? негізін сал?ан, т???ыш ?дебиет теориясын жаз?ан ?алым екендігін мойындамау шынды? алдында?ы ?иянат болар еді.

Ахмет Байт?рсыновты? ?деби-?ылыми м?расыны? ішіндегі е? к?лемді ж?не айры?ша тияна?тал?ан т?жырымды е?бегі – “?дебиет таныт?ыш”. Шолу ретінде, ат?сті айтыл?анмен, б?л е?бек д?лді зерттеліп, ?діл ба?асын ?лі ал?ан жо?.

Бірден айту керек, “?дебиет таныт?ыш” – Ахмет Байт?рсыновты? эстетикалы?-философиялы? танымын, ?дебиетшілік к?з?арасын, сыншылы? келбетін толы? танытатын ж?йелі зерттеу, ?аза? филологиясыны? ерекше зор, айтыл?ан ойларыны? тере?дігі мен д?лдігі ар?асында болаша?та да ?ызмет ететін, еш?ашан ма?ызын жоймайтын ?ымбат, асыл е?бек. ?лтты? ?дебиеттану ?ылымы ?азір ?олданып ж?рген негізгі терминдер, категориялар, ??ымдарды? ?аза?ша ?те д?л, ы?шам, о?тайлы баламаларыны? басым к?пшілігі т???ыш рет осы зерттеуде жасал?анын ашып айтатын уа?ыт жетті. Б?л ретте, Ахмет Байт?рсынов – тіл терминдерін жасауда ?андай кеме?гер, данышпан болса, ?дебиеттану, ?нертану, фольклортану терминдерін жасауда да сондай кеме?гер, данышпан.

Б?л е?бекте Ахмет Байт?рсынов фольклорлы?, ?деби текстерді талдауды?, жанрлы? т?рлерге ат ?ойып, аны?тама беруді? тамаша шебері, ?деби дамуды? болаша?ын к?рсете алатын ас?ан сыншы, ?мір, ?о?ам, адам таби?аты ж?нінде тере? пікір тол?айтын ?лы ойшыл екендігін к?рсетті. Ерекше ?уанарлы? н?рсе, жазыл?анына 70 жыл ?ткен е?бекті? д?л б?гін к?кейкесті, актуалды болып отыр?анды?ында. Оны? ?ай бетін ашып о?ыса? да, к?кейге ?она кетеді. Ахмет Байт?рсынов “?дебиет таныт?ыш” е?бегінде зерттеу объектісі етіп, ?аза? ауыз ?дебиетін, ?аза? жазба ?дебиетін, оны? сан алуан ?лгілерін ал?ан. Автор ?андай ?ылыми е?бектерге с?йенгені туралы м?лімет, дерек келтірмейді. Е? алдымен ?алымны? ?дебиет теориясы, сыны, тарихы, текстологиясы, жанрлары ж?нінде д?ниеж?зілік ?семдік ойды? негізгі т?жырым, идеяларымен тере? танысты?ы ай?ын а??арылады. ?о?амды?, тарихи-эстетикалы?, философиялы? білім мы?ымды?ы ?немі сезіліп отырады.

?нер тарауларын с?улет (архитектура), сымбат (скульптура), кескін  (живопись), ?уез (музыка), с?з (?дебиет) ?нері деп даралап, ?р?айсысына д?лді аны?тама беруінен, с?з жо?, неміс ?алымы Лессингті? ?йгілі “Лаокон” трактатымен танысты?ты бай?ау?а болар еді. Сол сия?ты ?дебиет тектерін тарат?анда, ішкі ?алам (субъективті ?лем), тиіс ?алам, т?йіс ?алам (объективті ?лем) ??ымдарын пайдалану ескідегі Аристотель, кейінгі Гегель, бергідегі Белинский, Веселовский концепцияларын еске т?сіреді. Ал ауыз ?дебиетін жалпылай топтау т?сілдерінен орысты? д?ст?рлі фольклоршыларыны? саба?ы а??арылады. Бір ерекше ж?йт, А.Байт?рсынов ?за?-?за? цитата алып, ?згелерден б?туа іздеп, бас?аны? пікіріне жы?ыла салатын ?деттен м?лде аула?. Д?лірек айт?анда, “?дебиет таныт?ышта” п?леншеке? айтты деген бірде-бір пікір, т?жырым?а сілтеме жо?.

?нер туралы жалпылай м?лімдеп, к?ркем с?з ?неріні? тарауларын жеке-жеке ерекшелеп к?рсетіп, с?з ?нері, шы?арма с?зді? а?ыл?а, ?иял?а, к??ілге беретін ?серін аны?тап алып, ??ыну, тану, ойлау, ??сату, бейнелеу, суреттеу, т?ю, тал?ауды? айырмасын аны?тап, та?ырып, жоспар, т?р дегендерді т?сіндіріп, мазм?н алуанды?ын ?уездеу, ?ліптеу, пайымдау деп ?шке б?леді. Б?ларды т?сіндіру ?шін Абай, Ма?жан ?ле?дері, М.?уезовті? “Е?лік-Кебек” трагедиясы, “Ж?нібек батыр” а?ыз ??гімесі мысал?а алын?ан.

“?дебиет таныт?ышты?” бірінші б?лімі “С?з ?неріні? ?ылымы” деп аталып, бірнеше ша?ын б?лімшелерге, баптар?а б?лініп, оларды? ?р?айсысында на?ты м?селе ?аралады.

Е? алдымен тіл, с?з ?нері, шы?арма дегеніміз не деген с?раулар?а, ?ылыми д?лді, ы?шам, толы? аны?тама беріледі. Автор с?з ?нері ?ылымын: 1) шы?арманы? тіліні? ?ылымы; 2) шы?арманы? т?ріні? ?ылымы деп екіге б?ліп ?арайды. Тіл ??і жа?ынан тіл я л??ат ?исыны деп, мазм?н жа?ынан ?ара с?з ж?йесі, дарынды с?з ж?йесі деп екіге б?леді.

Автор с?з ?нерін ?й ?алау ?нерімен ?те ?исынды салыстыра к?рсетеді де, с?з тал?ау орайында шы?арма тілі екі т?рлі болатынды?ын айтады, олар – біріншісі – а?ын тілі, екіншісі  ?ншейін тіл. С?з д?рыс болу ?шін т?рлі жал?ау, ж?рна?, жал?аулы?ты жа?сы білу, ?з орнында т?тыну, д?рыс есептеп, с?йлемдерді д?рыс орналастыру, ??рмаластыру, орналастыру шарттары ал?а ?ойылады. Тіл тазалы?ына аны?тама беріп, ол ?шін орысты? жа?сы жазушылары ?ой?ан талаптарды ?лгі етіп ал?ан. Олар:

— Ескірген с?здерге жоламау;

— Жа?адан шы??ан с?здерден ?ашу;

— ?з тілінде бар с?зді? орнына бас?а ж?рттан с?з алудан ?ашу;

— Жергілікті с?здерге, я?ни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын с?здерге жоламау.

Ахмет Байт?рсынов “Біз сия?ты м?дениет жемісіне жа?а аузы тиген ж?рт, ?з тілінде жо? деп, м?дени ж?рттарды? тіліндегі даяр с?здерді ал?ыштап, ана тілі мен жат тілді? с?здерін араластыра-араластыра, а?ырында ана тіліні? ?айда кеткенін білмей, айырылып ?алуы ы?тимал. Сонды?тан м?дени ж?рттарды? тіліндегі ?дебиеттерін, ?ылым кітаптарын ?аза? тіліне аудар?анда, п?н с?здеріні? даярлы?ына ?ызы?пай, ана тілімізден ?арастырып с?з табуымыз керек”, - деген ?лы талабын ?зі на?ты іске асырды.

“?дебиет таныт?ышта” ?ойыл?ан к?рделі м?селені? бірі – ?ара с?з бен дарынды с?з ж?йесіні?, ?ылым мен ?дебиетті? айырмасы. А.Байт?рсынов ?аза?та б?рын бола ?ойма?ан терминдерді? баламасын тауып, не ?з жанынан жа?адан с?з жасай отырып, ?те к?рделі ?ылыми, философиялы?, эстетикалы? к?з?арастарды айтады, ?иын проблемаларды ??ыны?ты т?сіндіріп береді.

?алым жер ж?зі ж?рттарыны? тілдеріндегі шы?армаларды? бір-біріне ??сас болып келу себептерін т?рмыс-салт, ?мір-тіршілік ??састы?ынан туатынды?ын ке?інен д?лелдейді. Адамзатты? балалы? ша?ында?ы таби?ат ??былыстарын кереметке жору, жо??а илану, д?у, пері, жезтырна?, жалмауыз секілділерден ?ор?ып,  пері-періштеге, аруа??а сену салдарынан ту?ан шы?армалар?а ба?а береді. Жазу-сызу жо? д?уірде ту?ан жырларды? ауыздан-ауыз?а, заманнан-заман?а к?шуі, батырлар жырыны? бір адамны? с?з болудан шы?ып, мы? адамдікі, ж?рттыкі, ?лттыкі болу себептері айтылады, “?обыланды батыр”, “Алпамыс батыр” сия?ты жырлар мысал?а алынады. Ертегі секілді ескі с?здерді? ?ркім ?згертіп, ?? беріп, ??былтуына орай жалпылы? сипат алатынын т?сіндіреді, оларды? неге халы? шы?армасы, халы? ?дебиеті есептелетінін аны?тап береді. Осы т?ста Ахмет Байт?рсынов былай дейді: “Ауыз шы?арманы (анайы ?дебиетті) ауыз с?з деп ?ана атап, жазба шы?арманы (сыпайы ?дебиетті) ?ана танушылар бар. Біра? ?алай да асыл с?зді? б?рі де тілдегі ?дебиет есебінде ж?ріледі”

Батырлар жырыны? азайып бара жат?анын автор ?аза? арасында сауы?ты? кемігенімен саба?тастырып, оларды? бірте-бірте ?ле? т?рінен айырылып, ертекке айналатынын, рухы, к?ркі жо?алып, ??р с?лдесі ?алатынын ескертіп, сонды?тан жыршылар жо?алмай т?р?анда батырлар жырын жазып алуды ел ішіндегі азаматтарды? халы? алдында?ы борышы деп к?рсетеді. “?ара?ыпша? ?обыланды батыр”, “Н?рік?лы Шора”, “Алпамыс батыр”, “Ер Тар?ын”, “Ер Сайын”, “Едіге”, “?амбар” ?аза? арасында к?п айтылатын жырлар ретінде к?рсетіледі. “Тарихи жыр” деп тарихта бар, ма?л?м о?и?алар турасында ?ле?мен шы?ар?ан с?здері айтылады” деп аны?тама беріледі де, мысал?а “Ора?-Мамай”, “Абылай”, “Кенесары-Наурызбай”, “Ерназар”, “Бекет” жырлары алынады. Айтыс ?ле?дерді? ерекшелігін екі палуанны? к?рескенімен, екі батырды? жекпе-жек ?рыс?анымен салыстыра т?сіндіреді, та?ырып ретінде ж?ртты?, ?лтты?, руды?, елді? кемшілік-ол?ылы?ы, осал-о?тай жерлері алынатынды?ы, жазу жайыл?ан сайын айтысты? азаятыны а??артылады. “Кеншімбай мен А?с?лу”, “Жана? пен бала”, “Есентай мен Балы?”, “Жарыл?асын мен Ай?ын” айтыстарыны? жалпы сипаты к?рсетіледі.

Тол?ау, терме – ?азіргі ?дебиеттануда бар терминдер, ал ?гіт ?ле?, ?міт ?ле? – Ахмет Байт?рсынов ?дебиет материалы негізінде д?л де ай?ын т?жырымда?ан ??ымдар. Сарындама с?здерді салт с?зі, ??рып с?зі, ?алып с?зі деп ?шке жіктеп, ?рі ?арай та?ы да таратады.

Салт с?зі: мысал, ділмар с?зі (афоризм), та?па?, ма?ал-м?тел, ??рып с?зі: тойбастар, жар-жар, беташар, неке ?ияр, жо?тау, жарапазан, бата; ?алып с?зі: жын ша?ыру, ??рт ша?ыру, дерт к?шіру, бесік жыры болып б?лінеді. ?р?айсысыны? аны?тамасы ж?не на?ты мысалы бар.

Ахмет Байт?рсынов жа?а ?дебиетті? пайда болуы туралы пікірлерін дамыта келіп, ?деби байланыс, ?деби ы?пал орайында д?лді, на?ты т?жырымдар жасайды. М?сылман дініні? к?шімен енген араб, парсы ?дебиеттері ?серінен ту?ан мазм?н, уа?и?а ауысуы, шы?арманы? жа?а т?рлеріні? пайда болуы, б?рын?ы ?лгілерді? соны та?ырып?а ?ызмет етуі т?жырымды д?лелденеді.

Ал ?аза? жеріні? отарлануынан кейінгі орыс ?сері, Еуропа ы?палы ?мірді? барлы? саласынан к?рінгенін, ?сіресе к?ркем ?дебиеттегі ?згерістерді? ту?анын А.Байт?р­сынов жа?а ба?ыттар, жа?а жанрлы? ?лгілерді талдау ар?ылы ай?ындап береді.

“?дебиет таныт?ышты?” ?лкен бір тарауы жазба ?дебиет м?селелеріне арнал?ан. Ахмет Байт?рсынов негізінен “жазу ?дебиет” деген терминді ?олданады, кейде “жазба ?дебиет” деп айтады. Жазуды? ?аза??а дін ар?ылы келгенін ке?інен ??тыра отырып, осы істегі ?ожаларды?, но?ай молдаларды? дін шарттарын, шари?ат б?йры?тарын ?ле? ар?ылы тарату ?рекеттерін к?рсетеді, оларды? а?ын болма?анды?тан, ??гімені? ?исынымен ?ызы?тырып, там?? азабымен ?ор?ытып, ж?ма? рахатымен ?міттендіргенін ескертеді. ?ожа, молдалар ішінен Шортанбай, А?молда секілді ірі а?ындарды к?рсетеді.

“Зар??м”, “Сал-сал”, “Сейф?л-М?лік” секілді ?иссалар аталып, Ж?сіпбек Шайхы Іслам?лыны? “М?са мен ?арынбай” ?иссасы, Шортанбай, ?буб?кір, Молда-М?са шы?армалары талданады.

Жазба ?дебиетті? бір кезе?ін діндар д?уір, екінші кезе?ін ?уелде, ділмар д?уір, артынан сындар д?уір деп ал?ан, Ахмет Байт?рсынов жа?а ?деби даму?а ?атысты келелі эстетикалы?-теориялы? ой-т?жырымдар, пікір-байламдар т?йеді. Сындар д?уір ??ымына автор бір жа?ынан сын ар?ылы шы??ан, екінші жа?ынан ма?ынасы тере?, мінсіз, тол?аулы, классикалы? ?дебиет деген сипаттарды сыйдырады. Асыл с?з жасауда?ы білімні?, ?лгіні? ?ызметін ашады да мынадай ?орытынды жасайды: “?аза? а?ындарыны? ?здеріні? де, с?здеріні? де міндері, кемшіліктері, жаман ?деттері ?нерпаз Еуропа ж?ртыны? сындар ?дебиетін к?ргеннен кейін бай?алып к?зге т?скен. Сонан кейін ?ана Еуропа ?дебиетінен т??ым алып, ?аза? ?дебиетіні? с?йегін асылдандырып, т?л?асын т?зетушілер шы?а баста?ан”.

?аза? ?дебиетіні? дамуына, ?сіресе, ?сері к?шті бол?ан Абай шы?армалары екенін, сындар д?уірді? басы Абайдан басталатынын кесіп-пішіп тияна?тайды. Абайды? с?зге тал?ау кіргізгені, ?дебиетті? басты-басты сипаттарын аны?та?аны “?ле? с?зді? патшасы – с?з сарасы” ?ле?ін мысал?а келтіру ар?ылы к?рсетеді. Ахмет Байт?рсынов жа?а ?дебиет тудыруда тал?амны?, ?негені?, ?лгіні?, ы?палды?, ?серді? р?лін айта келіп: “?аза?ты? сындар ?дебиеті Еуропа ?лгісімен келе жатыр. Ж?не сол бетімен баратынды?ы да бай?алады. Еуропа ?дебиетіндегі с?з т?рлері бізде ?лі т?генделіп жеткен жо?. Біра? ?азір болма?анмен, ілгеріде болу?а ы?тимал”, — деген к?регендік т?жырым жасайды.

Жазба ?дебиетті? сындар д?уіріні? дарынды с?здерін  автор ?ш топ?а б?ліп ?арайды, олар: 1. ?уезе. 2. Тол?ау. 3. Айтыс-тартыс. Б?лар ?азіргі ?дебиеттану т?р?ысынан айт?анда – эпос, лирика, драма. ?уезені? т?рлері былай б?лінеді: 1) Ертегі жыр; 2) Тарихи жыр; 3) ?уезе жыр; 4) ?лы ??гіме (роман); 5) ?за? с?з; 6) ?за? ??гіме; 7) К??ілді с?з; 8) Мысал; 9) ?са? ??гімелер.

Б?ларды? ішінен зерттеуші “?лы ??гіме, я?ни роман деп т?рмыс сарынын т?птеп, тере? ?арап ??гімелеп, т?гел т?рде суреттеп к?рсететін шы?армаларды айтамыз” деген аны?тама жасайды да, жанрды? негізгі белгілерін т?тас т?гелдеп береді.

Роман та?ырыбы, уа?и?а ж?не уа?ыт, ?лы істер мен кіші істер, шиеленістер, тартыстар, амал-?рекеттер, мінезді? іштен туатынды?ы, оны? ?згеруіндегі ?й-іші, мектеп, т??іректі? ы?палы деген м?селелерді айта келіп, а?ырында автор негізгі ойын кейіп (тип), кейіпкер (герой) проблемасына орайластырып, а?ырында: “?лы ??гімеге жан беретін адамны? ісі бол?анды?тан, мінезіне кейіп беретін т?рбие бол?анды?тан, т?рмыс?а сарын беретін ?лы, кіші адамдарды? ірі-?са? істері бол?анды?тан, ол істері біріне-бірі ?ласып, біріне-бірі оралып, байланысып жат?анды?тан, осыны? б?рін суреттеп шы?ару о?ай емес”, — деген роман жанрыны? таби?атын ашатын тере? ой ?орытады. ?аза?та ?лі ?лы ??гіме жо? деп келіп, Міржа?ыпты? “Ба?ытсыз Жамалын” ?ресі мен ?рісі ша?ын бол?анды?тан ?за? ??гімеге жат?ызады. ?са? ??гіме ретінде М?хтарды? “О?ы?ан азамат”, Ысма??лды? “?алайша кооперация ашылды”, “Автономия”, Міржа?ыпты? “?ызыл ?ашар”, Бейімбетті? “Айт к?ні” шы?армалары мысал?а келтіріледі. ?уезе жыр ?лгілері ?атарында М?хаметжанны? “Топжар?ан”,  Ш?к?рімні? “Жолсыз жаза”, “?ал?аман - Мамыр”, Ма?жанны? “Батыр Баян” (кітапта “Батыр Баян” деп жа?са? берілген), ал а?ыз ретінде Ма?жанны? “?ор?ыт”, “Орман патшасы”, Пушкинні? “Данышпан Аликті? ажалы”, Абайды? “Ескендір” туындылары берілген.

Ахмет Байт?рсынов лириканы – тол?ау деп алып, осы ?деби текті? ?ыр-сырын ерекше тияна?ты талдап, орасан тере? пікірлер т?жырымдап, с?лулы?, к?ркемдік, ?семдік, шеберлік таби?атына ?атысты ойларын бажайлай жеткізеді. Ы?шамдап, жина?тап айт?анда Ахмет Байт?рсынов лирика?а (тол?ау?а) мынадай шарттар ?ояды:

1. ІШКІ ШАРТЫ: а) Тол?ау жалпы сырлы болуы керек. А?ын тол?ауы да ?з к??іліні? к?йін айтады. Біра? ол к?й ?згеге т?сінікті болуы тиіс. К?йі т?сінікті болмаса, ?згеге ?сер ете алмайды;

?) тол?ау шын сырлы болуы тиіс. ?тірік жай с?зге де жараспайды. Тол?ау сия?ты сырлы шы?арма?а ?тірік жараспа? т?гіл, б?лдіреді. Сонды?тан к?йлі тол?ау к??ілде шын бол?ан к?йден шы?у керек. Б?рын?ы ?аза? а?ындарыны? ма?тау, ??тты?тау ?ле?деріні? к?бі ?адірсіз болып кетуі шын к??ілден шын тол?ау болып шы?па?анды?тан;

б) тол?ау таза болуы тиіс – нас, был?аныш, н?жіс ?демі н?рседен шы?са, к??ілге ?андай ?сер етеді? Тол?ау с?зге был?аныш с?з, был?аныш пікір ?атысса, о да сондай ?сер етеді;

в) тол?ау к??ілді? тере?дігі к?йінен хабар беруі тиіс. К??ілді? бер жа?ынан шы??ан с?здерді? ?сері о?ушыны? к??ілінде тере? із ?алдыра алмайды;

2. ТЫС?Ы ШАРТЫ: а) Тол?ау с?зі к??іл к?йіні? бейне билеуі сия?ты болуы тиіс. К?й де, би де біріне-бірі ?йлесіп келгенде, с?лу болып шы?ады. К?й мен биді? ?йлесуі;

?) тол?ау ?ыс?а болуы тиіс. К??іл к?йіні? к?бі-а? бір ?алыпта ?за? т?рмайды. К??іл к?йінен шы?атын тол?ау к??іл таби?атына ?арай ?зын болмас?а тиіс, ?зын болмайды да. На?ыз тол?ауларды? к?бі-а? 4-5 ауыз ?ле?нен аспайды;

б) тол?ау ?уезді с?збен айтылуы тиіс. Адамны? к??іліні? к?йін жа?сы білдіретін – к?й мен ?н. ?ннен со??ы к??ілге к?бірек ?сер беретін - ?уезді с?з, ?уезді к?шін к?бейтетін ?ле? т?рде айтылуы тиіс.

Кейінгі ?аза? ?дебиетшілері орыс тіліндегі е?бектерді? ізімен саяси лирика, махаббат лирикасы деп ?ана шектеліп келсе, Ахмет Байт?рсынов ?лтты? ?нерді? ?з таби?атынан шы?арып, лириканы? сап тол?ау, мар?айыс тол?ау, налыс тол?ау, намыс тол?ау, с??таныс тол?ау, ойламалдау, с?гіс тол?ау, к?ліс тол?ау секілді т?рлеріне аны?тама береді, мысал?а “Интернационал”, Абайды? “Адамны? кейбір кездері”, С?кенні? “Жолдастар” ?ле?дері, “Маса”, “Оян, ?аза?” кітаптарында?ы кейбір ?ле?дер алын?ан.

Ахмет Байт?рсынов драманы ?аза?ша “Айтыс-тартыс” деп алып, о?ан мынадай жанрлы? аны?тама береді: “Айтыс-тартыста а?ынны? айт?ан ??гімесін естиміз, уа?и?аны? ?зін, уа?и?ада бол?ан адамдарды? ?здерін к?реміз. Уа?и?а к?з алдымызда болып, адамдарды? тіршілік ж?зінде айтысып-тартысып ?мір шеккенін к?реміз. Тіршілік майданында адамдарды? а?ылы жеткенше амалдап, ?айратына ?арай ?ару ?ылып алыс?аны, арба?аны, ?уан?аны, жыла?аны, ойна?аны, к?лгені, с?йінгені, к?йінгені, жаулас?аны, даулас?аны, бітіскені, жарас?аны ?мір ж?зіндегідей к?рініп, к?з алды?нан ?теді”.

Байт?рсынов саралауы бойынша драма былай б?лінеді: 1) мерт, яки ?лектегі тартыс (трагедия); 2) сергелде?, яки азапты тартыс (драма); 3) арамтер, яки ?урешілік (комедия). Екінші жерде ы?шамдап: 1) ?лектеніс; 2) азаптаныс; 3) ?уреленіс деп те б?леді. Осы т?рлерді? ?р?айсысында?ы тартыс таби?аты, кейіпкерлерді? сипаты жеке-жеке, д?лді де на?ты ?ліптеледі.

Зерттеу барысында ?алым бас?а елдер ?дебиетін де ескереді: “Орысты? ас?ан а?ыны Пушкин жаз?ан ?ле?деріні? кейбіреуін 13 рет т?зеткен. Орысты? ас?ан ойшысы, с?з ?нерпазы Лев Толстой шы?ар?ан с?здерін баспа?а беріп ?ой?аннан кейін де талай т?зетіп, талай ?згертеді екен. Б?л ойында?ы, ?иялында?ы, к??іліндегі н?рсені тілмен айтып жеткізу ?иын екендігін к?рсетеді”, — дейді “С?з ?нері” тарауында. Б?дан бас?а Эзоп, Федр, Лафонтен, Крылов есімдері айтылады, жапон, француз, поляк ?дебиеттеріндегі ?ле? ??рылысы с?з болады. Абылай, Шо?ан, А?ан сері, Торай?ыров, Ядринцев, Потанин есімдері кездеседі.

“?дебиет таныт?ыш” ал?аш 1926 жылы шы?ты, 1989 жылы “Жазушы” баспасы, 1991 жылы “Жалын” баспасы шы?арды. Со??ы басылымда б?рын?ы жариялануда кеткен бірталай селкеуліктер ж?нделді, олар – кейбір шатас?ан с?здерді?, баспа кін?сінен кеткен ?ателіктерді? б?рмалан?ан текстерді? т?зетілуі. “?дебиет таныт?ышты?” ?азір Алматыда са?тал?ан кітаптарыны? со??ы беттері жыртыл?анды?тан, е?бекті? тексті т?гел берілмей отыр. Зейін сал?ан кісі а??арса керек, А.Байт?рсынов былай дейді: “?стасу шы?армалар ?айраткерді? т?ріне ?арай ?шке б?лінеді: 1) ?лектеніс; 2) азаптаныс; 3) ?уреленіс”. Осыларды? біріншісі - ?лектеніс пен ?шіншісі ?уреленіс талданады, ал екіншісі – азаптаныс жо?. Сонды?тан са?тал?ан кітап бойынша болаша?та “?дебиет таныт?ышты?” толы? текстін табу міндеті т?р. Та?ы бір м?селе ?р т?рлі жанрлы? формаларды талдап бол?аннан кейін А.Байт?рсынов ?р жерде б?ларды н?с?алы?ты? п?ленше номерлерінен ?ара деп ескертеді. Ендеше, “?дебиет таныт?ыш” о?улы?, оны? хрестоматиясы - н?с?алы?ы  да бол?ан ?ой. ?азіргі дерек бойынша, ол жарияланба?ан секілді. ?лде ?олжазба к?йінде архивті? бірінде жатыр ма? “М?дениет тарихы” деген е?бек бітіргені белгілі – ол да жо?. ?айда? ?ыс?асы, Ахмет Байт?рсыновты? ?лы е?бегі “?дебиет таныт?ыш” т??ірегінде ?лі де к?п зерттеу ж?ргізу керек.

“?дебиет таныт?ышта” Ахмет Байт?рсынов ?дебиеттануды? ?лемдік термино­логиялы? стандарт де?гейіне к?теріліп, шет с?зді араластырмай, ?онымды, ы?шамды, бір-бірімен саба?тас, ?й?ас, ?ялас ??ымдарды? т?тас ?лтты? ?аза?ы ж?йесін жасап берді. Оларды? басым к?пшілігі автор репрессия?а ?шырап, кітапты? тыйым салын?анына ?арамастан, ?деби тілге кіріп кетті. Интернационализм дегенді желеу етіп, шет тілді зорлап ендіру нау?аны т?сында ?дебиеттануды? да ш?барлан?аны аны?. ?рине, ?азір роман, лирика, драманы ?за? ??гіме, тол?ау, айтыс-тартыс деп ?згерту м?мкін болмас, біра? А.Байт?рсынов жаса?ан бірталай терминдер, с?здер ?олдану?а с?ранып т?р.

1913 жылы “?аза?ты?” т???ыш саны шы??анда газет редакторы Ахмет Байт?рсынов былай деп жаз?ан: “... ?зімізді? елімізді са?тау ?шін бізге м?дениетке, о?у?а ?мтылу керек. Ол ?шін е? алдымен ?дебиет тілін ?ркендету керек. ?з алдына ел болу?а, ?зіні? тілі, ?дебиеті бар ел ?ана жарай алатынды?ын біз ?мытпау?а тиіспіз. Б?л м?селеде бізді? халымыз о?ды емес. Осы к?ні орыс школы мен татар мектептерінде о?ып шы??андар ?аза? тілін елеусіз ?ылып, хат жазса ?зге тілде жазып, ?аза? тілінен алыстап барады. Б?л, ?рине, жаман ?дет. Егер тілге осы к?збен ?араса?, таби?ат за?ына ба?ынбай, бізді? ата-бабаларымыз мы? жасамаса, ол уа?ытта тілмен де, сол тілге ие бол?ан ?аза? ?лтымен де м??гі ?оштас?анымыз деп білу керек. Егер оны істегіміз келмесе, осы бастан тіл, ?дебиет ж?мысын ?ол?а алып, ?ркендететін уа?ытымыз жетті”.

Ахмет Байт?рсыновты? а?ын, публицист, ?алым, ?о?ам ?айраткері санатында жаса?ан барлы? е?бегі, тарт?ан ?орлы?, к?рген азабы, болаша??а сенген ?міт-арманы – баршасы осы ?лы миссияны орындау?а, ту?ан хал?ы ?шін ?асы?тай ?аны ?ал?анша ?алт?ысыз ?ызмет етуге арнал?ан.