?леуметтік ?арым-?атынас психологиясы

Жоспар:

1. ?леуметтік ?арым-?атынас психологиясыны? п?ні мен міндеттері.

2. Орта?тасу ж?не оны? ?ызметтері.

     3. Т?л?ааралы? ?арым-?атынас т?рлері.

?леуметтік орта?тасу психологиясы – социология ?ылымыны? бір саласы. Орта?тасу психологиясыны?  п?ні адамдарды? ?арым-?атынастары болып табылады.  Сонды?тан, орта?тасу психологиясы – адамдарды? ?зара ?арым-?атынас за?дылы?тарын зеріттейтін ?ылым.

Орта?тасу психологиясы ?амтитын с?ра?тар:

·        Адами ?атынас  деген    не?  Оны? ерекшеліктері мен механизімдері  ?андай?  -Жеке адам белгілі бір топ м?шесі бол?ан с?тте ?андай ?згеріске ?шырайды ?зін   ?алай ?стайды? Неге оны? мінез??л?ында ?згерістер  пайда болады?

Орта?тасу психологиясыны? негізгі ба?ыт-ба?дарлары:

1.“Мен”   -  “Бас?а”  ж?йесіндегі ара?атынас. Орта?тасу барысында пайда болатын т?л?а аралы? ?атынастарды танып білу, адамдарды? бірін – бірі  тану мен т?сіну механизімін            зеріттеу, оларды? орта? ?ызыметін ?йымдастыру т?сілін аны?тау, бір адамны? екінші адам?а ы?пал етуді? жолдары мен м?мк?ндіктерін ай?ындайды.

2. “Топ”  -  “Мен” ж?йесіндегі ара?атынас. ?рт?рлі ?леуметтік жа?дайларды?  адамны? мінез-??л?ы мен т?л?алы? ерекшеліктеріне ы?палын зеріттеу.  Адамны? ?леуметтік ?станымдары, ?леуметтік к?з?арастары, топ ж?не ?о?ам адамны? т?л?асын ?андай жолдармен  ?алыптастырады ж?не ?згертеді?

?леуметтену  -  даму барысында ?леуметтік ??ндылы?тарды,  нормаларды ?р адамны? ?з бойына сі?іру ?рдісі.

3. “Мен” – “Топ”. Жеке адамны? ?леуметтік жа?дайлар?а, ?орша?ан орта?а жаса?ан белсенді ы?палы. ?рбір адам - ?з ?міріні?, ?з ?леуметтік байланыстарыны?  ?ожасы, бас?а адамдармен ?арым-?атынаста?ы р?лдері мен орындарыны? жасаушысы ретінде ?арастырылады.

Сонымен, орта?тасу психологиясыны?   негізгі  м?селесі –

адами орта?тасуды? т?л?ааралы? ж?не топаралы? формаларын танып-білу, орта?тасуды? пайда болуы мен ?ызымет етуін ж?не жеке т?л?аны? орта?тасу барысында  ?леуметтік-психологиялы? ?асиеттеріні? ?алыптасуын зеріттеу.

Орта?тасу психологиясы адамдар мен топтарды?  ?леуметтік мінез – ??лы?тарыны?  за?дылы?тарын зеріттейтін ?ылым. ?арым-?атынас психологиясы – мінез-??лы??а ?леуметтік ы?пал етуді? тиімді т?сілдері мен технологияларыны?  жиынты?ы.

Орта?тасу  психологиясыны? ма?ызы зор. Адам ?мірін орта?тасусыз, ара?атынассыз, топішіндік  ж?не топаралы? ?атынассыз  елестетуді? ?зі ?иын.

2. Орта?тасу – ?арым-?атынас  психологиясыны? негізгі ??ымы.

Орта?тасусыз  жеке адамны? т?л?алы? ?алыптасуы ?рдісін, жалпы ?о?ам дамуын т?сініп талдау?а болмайды. Орта?тасу, Г.М. Андре-еваны?  пікірі бойынша, адамдарды біріктіру ж?не дамыту т?сілі.

          Субъект – 1                                          Субъект –2

Орта?тасу формалары:

Тікелей орта?тасу – таби?и бетпе-бет, с?здік ж?не бейс?здік (ым, ?имыл) ??ралдар к?мегімен жасалынатын толы? психологиялы? контакт, кері байланыс бір мезгілде ?теді. Б?л – адамдарды? бір-бірімен ?атынас жасау тари?ында?ы бірінші формасы.

Жанама орта?тасу  - ?атысушыларды? кері байланыс уа?ытын ?зартатын , не кешіктіретін жазу ж?не техника ??ралдары ар?ылы жасалынатын толы?сыз психологиялы? контакт. Хат жазу, кітап шы?ару , радиодан с?йлеу т.с. адами орта?тасуды к?рделендіріп жібереді.

Т?л?ааралы?  орта?тастыру – екі не ??рамы ?згермейтін топ ішіндегі таныс адамдарды? тікелей контактлары. Т?л?ааралы? орта?тасуды? белгілері: ?атысушыларды? психологиялы? жа?ынды?ы , бір-біріні? ерешеліктерін білуі , бірге к?йзелуі, ?зара т?сінушілігі , орта? ?ызметтестігі.

Б??аралы? орта?тасу – бейтаныс адамдарды? тікелей не жанама (б??аралы? а?парат ??ралдары ар?ылы болатын) контакттары. Мысалы, стадионда, театрда, шеру-б??аралы? тікелей орта?тасу, телемарафон, радиохабар-жанама орта?тасу, вагонда-б??аралы? тікелей не жанама болса, купеде-т?л?ааралы? .

Персонааралы? орта?тасу – орта? іс-?рекет ?рдісінде жеке ?асиеттерін ашатын белгілі т?л?аларды? психологиялы? контакттары (чемпиондар, ?арышкерлер, президенттер).

Р?лдік орта?тасу – белгілі ?леуметтік р?лдерді орындаушыларды? пстхологиялы? контакттары, мысалы, о?ушы- о?ытушы, ?ке-бала, сатушы-алушы, к?рші- к?рші, д?рігер- ауру, басты?-ба?ынушы. ?рбір адам ?р с?тте ?рт?рлі р?лдерде орындайды, сол р?лдерге байланысты ?о?амда ?з орнын табады. Сол р?лдерді  орында?анда адамны? ?згешеліктері назар?а алынбайды, тек ?леуметтік р?лге ?ажетті іс-?рекеттері ма?ызды болып саналады.

?рине , ?леуметтік р?л  адамны? мінез-??л?ыны? егжей-тегжейін аны?тамайды. Адам ?з р?лін , бас?аларды? р?лдерін ?алай т?сінеді? Ол р?лдерге ?андай ?атынаста болады?  Адамдар ?з р?лдерін орында?ан с?ттерінде ?айталанбас ?зіндік ?рнек пен та?ба енгізеді. Орта?тасу барысында адамдар ?зі ж?не бас?алар ?шін ?зіндік психологиялы? ерешеліктерді ашады, к?рсетеді, т?сінеді. Адамны? психологиялы? ?асиеттері орта?тасу н?тижесінде пайда болады., дамиды, ?згереді. Бас?алармен ара?атынас жаса?анда адам ?о?амды? ережелерді, н?с?аларды, білім мен іс-?рекет т?сілдерін жалпы ?леуметтік т?жірибені ?з бойына сі?іреді. Орта?тасу н?тижесінде адам жеке т?л?а болып ?алыптасады.

Орта?тасу – адамны? психалы? дамуыны? ж?не мінезіні? ал?ышарты ,негізі. Сонымен орта?тасу -  адамны? психологиялы? дамуыны? факторы:

·        орта?тасу ?рдісінде бас?алардан ?згешелігі ?алыптасады , адам тек ?ана орта?тасу ар?ылы н?тижесінде пайда болады.(джунглида ?сіп адам бол?ан Маугли –?ияли о?и?а, ертегі );

·        орта?тасу ?рдісінде ?зге ?шін , ?зі ?шін адамны? психологиялы? ?асиеттері ашылады(?ашы? бол?ан адам ?зін-?зі жа?а ?ырынан танып біледі.)

·        орта?тасу ?рдісінде жеке адам жалпыадамды? т?жірибені ме?гереді.(орыс философы Чаадаев айтуынша, орта?тасусыз ш?пті шайнап ж?ре беретін едік.)

3.      Ма?сатына ?арай ?арым-?атынас психологиясы т?л?ааралы? орта?тасуды? ?ш т?рін ажыратады: императив (б?йры?) манипуляция (айла), диалог(?ос?н, ?осс?з, ?остіл).

Императивтік  немесе ?міршіл орта?тасу - ?з орта?тасу серігіні? т?ртібі мен іс-?рекетіне ба?ылау жасау ма?сатында?ы ?сер етуді? авторитврлы? , директивтік формасы. Орта?тасу партнері тек ?сер етуді? нысанасы, пассив ретінде ?арастырылды. Императивті? ерекшелігі , партнерды ба?ындыру ж?ніндегі негізгі ма?сатыны? жасырынбай ай?ын к?рініп т?ратынды?ында. ?сер етуді? ??ралдары ретінде б?йры? , талап, ?мір, тиым салу, н?с?ау пайдаланылады (Отыр! Т?р! ?келІ)  

Сонымен , ?міршіл орта?тасу- бас?аны ?зіне белгілі ?ажетті белгілі ?рекетке к?шпен ба?дарлау.

Сонымен ?атар м?ндай орта?та суды м?лде ?олдану?а  болмайтын салаларда баршылы?. Е? алдымен орта?тасуды?  б?л т?рін достар ж?не ж?байлар арасында , ата-анамен бала арасында , т?рбие мен педагогика саласында пайдалану ы??айсыз ?рі н?тижесіз. Б?йры? , тиым к?мегімен ?стаздармен ата-аналар бала?а ?з с?зін ?ткізе алады. Біра? ол с?здерді бала тек сырттай ?абылдап орындайды. Бала ?з еркімен ?абылдама?ан со? оны? ??ла?ына ??й?ан ?лкендерді? ережелері, ?а?идалары , ?о?амды? нормалары санасыны? тез жойылып кететін мазм?ны болма?. Б?йры? т?рінде берілген тілектер баланы? ішкі ??ндылы?ы бола алмайды.

Манипуляция, алдап –арбау орта?тасуы- жиі кездесетін т?л?ааралы? орта?тасу – жиі кездесетін т?л?ааралы? орта?тасу партнері ?зіні? жасырын ниетіне ба?ындыруды к?здеген іс-?рекет. ?зма?сатына жету ?шін манипулятор орта?тасу партнері нысана ретінде ?арастырады.

Манипуяциялы? орта?тасу – Бас?аны ?з ма?сатын жасырып ?зіне ?ажетті іс-?рекетке баулу.

Императив пен  манипуляцыны? ??састы?ы екеуіні? ма?саты бірдейлігінде: я?ни , ?атынас серігіні? ойы мен бойын билеу , ба?ылау . Айырмасы: манипуляциялы?  стильде шынайы ма?сат жарияланбайды, жасырылады не ауыстырылады

Алдап –арбау орта?тасуыны? ?о?амда?ы ресми орны –бизнес , сауда-сатты?, іскерлік, насихат -, о?ыту болып табылады.

О?ыту барысында (т?рбиелеуде емес !) саба?ты ?ызы?ты ?ткізу , о?ушыны? назары мен ынтасын к?теру ?шін манипуляцияны пайдалану?а болады.

Арбаушылы? барысында ?атынас серігі жеке т?л?а ретінде емес, тек манипулятор?а керек ?асиеттерді? иесі ретінде ?арастырылады. Мысалы, манипулятор мейірімді адамны? мейірімін, ?лсізді? ?лсіздігін ?з ма?сатында пайдалану?а тырысады. Арбаушы ?з арбаушылы?ыны? ??рбаны болып ?алады. ?зін -?зі бірт?тас т?л?а ретінде емес , кейбір р?лдерді? орындаушысы ретінде ?абылдап жал?ан ниеттер мен ма?саттар?а бас ?рады. Манипуляторды сипаттайтын ?асиеттер: ?тірік, зерігу, сезімдерді? ?арапайымдылы?ы, ?зін де, бас?а?а да сенбеушілік.

Диалог орта?тасуы.  Б?л –те? ???ы?ты? субьектілерді? ара?атынасы, орта?тасу ма?саты- ?зін-?зі ж?не ?згені тану, білу, дамыту. Жо?арыда атал?ан ара?атынастарын негізгі айырмашылы?ы –эгоцентризмнен, ?зіндік ?станымнан альтруизмге, ?згеге, бас?а?а ба?ыттал?ан ?станым?а к?шу . Б?л орта?тасу ?рдісінде екі дауыс екі пікір естіледі, б?л субьект-субьект ?атынасы.

Диалог орта?тасуыны? ережелері:

1. С?хбаттасушыны? ж?не ?зіні? к?кейкесті к?йін ескеру, «осы жерде-осы с?тте» ?а?идасын басшылы??а алып ара?атынасын ж?ргізу д?л осы кездегі сезімдерін, тілектерін, психологиялы? халдерін назар?а алу.
2. Орта?тасу серігіні? т?л?асына ба?а бермеу, алдын-ала оны? ниеттеріне сену, біріне-бірі сенімділік білдіру .
3. Серікті ?зіне те?, ?зіндік пікірі мен шешімі бар т?л?а деп ?абылдау.
4. Шешілмеген м?селе мен с?ра?тар орта?тасу мазм?ны болуы керек (орта?тастыру мазм?нын м?селелендіру).
5. С?хбат адамыны? ?з атынан жургізілуі керек, біреуді? пікіріне сілтемей, ?зіні? сезімдерімен тілектерін білдіру ?ажет (персоналандыру).

Диолог орта?тасуы ?атысушыларды? ?зара тусінушілігін тере?детіп, біріні? жан байлы?ын бірі к?бейтуге, ?р?айсысы ?з-?зіні? ашылуына жа?дай жасайды. Осы типтегі орта?тасуды іске асыру ?шін ?ажетті ?мірлік шарттар ж?не ?атысушыларды? ішкі дайынды?ы керек.

О?ушылармен ?алай с?йлесу керек? Оларды? с?ра?тарына ?алай жауап ?айтару ?ажет? 

Біріншіден, шыдамдылы?пен с?ра?ты со?ына дейін ты?дау . К?бінесе, адамдар с?ра?ы аны? ?ой деп, с?хбаттасушыны то?тата салып жауап?а кіріседі. С?ра?ты д?рыс т?сінуде кішкентай ?ана к?м?н пайда болса, ?айталап аны?тап ал?ан ж?н болар («Кешір мен онша т?сінбей т?рмын», «Мен д?рыс т?сінсем...»). Кейінгіге ?алдырмай («б?л келесі саба?ты? та?ырыбы») міндетті т?рде ш?кіртке жауап беру керек.

Екіншіден, жауап с?ра?тан не??рлым ке? болып, ?ойыл?ан м?селені жа?а ?ырынан к?рсету тиіс. Ма?ызы бар с?ра? ?ойып т?р?ан ш?кіртті ренжітпеу ?шін асы?ыс жауап беруге де боламайды.

?шіншіден, о?ушылар кейде с?ра?ты д?лме-д?л жауап алу ?шін ?ана ?оймайды. С?ра?ты ?зіні? ойлау ?абілетін , білім де?гейін к?рсету ?шін де ?ояды. М??алімнен к?мек к?ткен баланы? сенімін а?тап, ашы? ??гімеге жа?дай жасау ?ажет.

Орта?тасу - ?те к?рделі феномен. Оны? ?рт?лігі к?птеген функцияларына т?уелді, ал к?п ?ызметтілігі (многофункциональность) жеке адам мен ?о?ам ?міріндегі орны мен ма?ынасына байланысты.

Орта?тасуды? ішкі ??рлымы да ?те к?рделі, оны шартты т?рде ?ш жа??а б?луге болады.: комуникация , перцепция, интеракция. Бірт?тас, ішкі бірлігі б?зылмас процесті біз ?ылыми ма?сатта, тере? ж?не жан-жа?ты талдау ?шін ?шке б?леміз. Естен шы?армайтын жайт: тіршілікте ара ?атынас- біркелкі, б?зылмайтын процесс.

Коммуникация- ара?атынас партнерлеріні? бір-бірімен а?парат алмасуы, білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру мен ?абылдау ?рдісі.

Интеракция- т?л?ааралы? ?имыл ?йымдастыру, ?атысушыларды? ?зара ?оз?алыс пен ?рекет алмасу.

Перцепция- адамдарды? бірін-бірі тануы мен т?рбиелеуі негізінде ??рылатын белгілі т?л?ааралы? ?атынастар.