?алам эволюциясы идеясыны? ?алыптасуы

?азіргі та?да б?кіл ?алам эволюциясыны? идеясы жаратылыстанушы ?алымдарды? арасында ?арсылы? тудырмай, ?абылдануда. Біра?, б?л жа?дай бірден пайда бола сал?ан жо?. Кезкелген ?лы ?ылыми идея секілді, ол да ?ылымда басты орын?а ие болуыны? алдында ?за? та к?рделі сына?тардан ?тті. Тіпті Ватиканны? ?зі эволюцияны? жалпы бірдей сипатын мойындау?а м?жб?р болды. Егер, New Catholіc Encyclopedіa атты шы?армада “Жалпы эволюция - тіпті адам а?засы эволюциясы да, пайда болуды? шынайы ?ылыми т?сіндірмесі болуы тиіс” (1967 жыл, V том, 694 б.) деп к?рсетілсе, 1982 жылы Ватиканны? католик шіркеуіні? Жо?ар?ы ?ылыми Ке?есі: “Біз толып жат?ан д?лелдемелерді? н?тижесінде эволюцияны? концепциясын адамдар мен бас?а приматтар?а да ?атысты ?арастыру?а болады деген сенімге келдік” деп бірауыздан жариялады. (D.M.Lovesteіn Twelve Wіse Man at the Vatіcan //Nature. 30.09. 1982. 395 б.)

 Б?л сілтемелер “Тіршілік – ол ?алай пайда болды? Эволюция жолымен бе, жо? ??діретті к?шті? ?алауымен бе?” атты 1992 жылы 24 тілде 27 млн. даналы? тиражбен Watchtower Bіble and Tracht Socіety of New York  Іnc. Іnternatіonal Bіble Students Assocіatіon. Brooklіn, New York, USA, баспасында жары? к?рген кітаптан алынды.

?алам эволюциясы - физика ?ылымыны? теориялы? базисіне ж?не к?птеген астрофизикалы? ба?ылаулар?а негізделіп д?лелденген ?ылыми факт.

?алам эволюциясы жайлы ?азіргі заман ?ылымыны? негізін 1916 жылы салыстырмалылы? теориясын ойлап тап?ан Альберт Эйнштейн салып кеткен. Ол ж?лдыздармен бір?алыпты толтырыл?ан ?лем ?шін те?деу ??рып, ке?істікті? ?исаюы а?ырында ?зіне ?зі тірелетіндігін есептеп шы?арды. Осындай “т?йы?” ?аламны? к?лемі шектелген болып, оны? шекаралары бол?ан жо?. Біра? Эйнштейнні? б?л теориясында бір кемшілік болды, я?ни осы теория шынайы бол?ан жа?дайда ж?лдыздар тартылыс к?шіні? ?серімен бір н?ктеге жиналып ?алу?а тиіс болды. Сол себепті Эйнштейн ?аламды бірбіріне сы?ылуынан са?тайтын, ?лдебір “антигравитациялы?” ?рісті ойлап табу?а м?жб?р болып, те?деуін осы ?ріспен толы?тырды.

Эйнштейн ?зі ойлап тап?ан те?деуді тартылыс теориясыны? “шынайылылы??а с?йкес келетін” жал?ыз те?деу деп ?арастырды. Сол себепті Ресей математигі Александр Фридман 1922 – 1924 жылдары жары? к?рген е?бектерінде б?л проблеманы? жал?ыз статикалы? емес, сонымен ?атар динамикалы? та шешімдері бар екендігін д?лелдегенде Эйнштейн б?л к?з?арасты жо??а шы?ару?а тырысып, теріс ?абылдады. Кейінірек Фридманны? т?сінік берілген жеке хатынан кейін ол кешірім с?рап, Фридманны? ж?мысын “т?сінік беруші” деп те атады, біра? одан ары?а бар?ан жо?. Черновиктерінде Эйнштейін тіпті “б?л теорияны? еш?андай да физикалы? ма?ызы жо?” деп к?рсетті. Осы о?и?адан кейін де Эйнштейін ?зіні? статикалы? моделін ?асарыса ?станып келді. ?аламны? стационарлы еместігі жайлы теория тек 1929 жылы, я?ни алдымен астроном В.М.Слайфер, ал одан кейін Э.Хаббл к?птеген ба?ылауларды? н?тижесінде ?аламны? ке?еюі фактісін аны?та?анда ?ана д?лелденді. Хаббл ?аламны? ке?еюін д?лелдегенде ?ана Эйнштейін ?зініні? к?з?арасыны? теріс екендігі мойындап “б?л мені? ?мірімдегі е? ?лкен ?ателік” деп жариялады.

Фридман ?зіні? ж?мыстарында ?аламны? кезкелген ке?еюіні? бастамасы болуы керектігі жайлы айтпа?ан еді. Б?л жа?дайды? ма?ыздылы?ын белгиялы? Аббат Жорж Леметр т?сініп, “Бастап?ы атом жайлы” е?бегін жариялады. Б?л е?бегінде ол Фридман?а ?атыссыз, ке?ейетін т?йы? ?лемні? тартылысы ?шін те?деуді? шешімін тапты. Оны? к?з?арасына с?йкес ?алам бастап?ы жа?дайында кішкентай статикалы? шар болып, бір кездерде о?ан сырттан белгісіз ??былыс ы?пал етіп, осыны? салдарынан к?штерді? ара салма?ы б?зылып ?алам ке?ейе баста?ан. Б?л шарды Леметр “бастап?ы атом” деп атады.

“?аламны? пайда болуы” жайлы т?сінік осылай ?алыптасты, ол кезде бізді? т?сінігіміздегі ?лкен жарылыс ?лі де ?арастырылма?ан болатын. ?ызы? бол?анда ?азіргі “?лкен жарылыс” деген атын б?л теорияны? ?арсыласы ата?ты а?ылшын астрофизигі Фред Хойлды? ойлап тап?анды?ы белгілі. “Б?л теорияны поп ойлап тауып, оны Рим папасы ма??лдаса, б?л теория ?ылыми болуы м?мкін бе?” деп маза?тады ол лекциялы? трибуналардан. Ватикан сол кезге б?л теорияны тек ма??лдап ?ана ?оймай, оны ?аламны? пайда болуын д?лелдейтін ?ылыми доктрина деп жариялап ?ой?ан болатын. Хойл ?зіні? кей лекцияларында “бастап?ы атомны?” ая? асты ке?ею процесіне Биг Бенг, я?ни а?ылшын тілінен аудар?анда “?лкен жарылыс”  деп маза? ретінде ?ой?ан аты, кейін ?ылыми термин ретінде ?алыптасты. Шынымен де, Хойлді? “?лкен жарылыс” теориясын маза?тау?а негіздері болды десек болады. Себебі, ?лкен жарылысты? ол кезде Хабллды? ба?ылауларынан бас?а еш?андай т?жірибелік д?лелдемелері бол?ан жо?.

Биг Бенгті? даумында?ы келесі ?адамды 1931 жылы ?СРОдан А?Ш?а к?шіп кеткен Фридманны? о?ушысы Георгий Гамов жасады.

Оны? есептеулері бойынша “ысты? к?йіндегі” ?лкен жарылыста, бастап?ы б?лшектерді? со?ты?ысуы сутегі ядроларыны? пайда болуына, ал одан кейін ауыр сутегі, дейтерий ар?ылы – гелий ж?не азда?ан литий ядроларыны? пайда болуына ?келіп со?уы тиіс. Біра? жо?ары температураларда б?лшектер жылдамды?тарынан дейтерий ядроларын жою?а жылдамды?тарыны? жеткілікті болуы салдарынан гелийді? т?зілуіде то?талды.

“Суы?” ?лкен жарылыста гелийді? синтезі жал?асу?а тиіс болды. Гамов бойынша бастап?ы атомдарды? (оны? терминологиясы бойынша “идемдарды?”) температурасы миллиардта?ан градус болуы керек, сол себепті ?азіргі кездегі ?аламны? 75% сутегі мен дейтерицден, ал бар бол?аны 25% сутегіден ж?не азда?ан б?лігі литийден т?руы керек болды (?азіргі кездегі ?аламда 0,000001% ауыр атомдарды? да ?лесі бар, біра? оларды? барл?ы да “аса жа?а” ж?лдыздарды? “пештерінде” бал?ытылып шы?арыл?ан).

Кейінгі кезде орын алып отыр?ан астрономиялы? ба?ылаулар Гамовты? жорамалдарын ж?не оны? “ысты? ?алам” теориясын д?лелдеді. Біра? б?л теория пайда бол?ан кезде оны? к?з?арасы елеулі ?арсылы??а кездесті,  себебі Гамовты? да, Хаббл мен Леметр де теорияларында ?аламны? пайда болуына аз ?ана мерзім керек деп т?сінік берілді. Сол кезде ?зіні? “ысты? ” ?лкен жарылыс теориясын д?лелдеу ?шін Гамов жа?а идеяны ?сынды.

Ендігі оны? к?з?арасы бойынша ертедегі ?алам міндетті т?рде тол?ындарды? барлы? ?зынды?тарында аса к?шті с?уле шашуы керек. Фотондар – б?л бірінші пайда бол?ан элементарлы б?лшектермен ?осылып “бастап?ы” плазманы  я?ни жа?а ту?ан ?аламды ??ра?ан с?улелер. Б?л плазманы? ты?ызды?ыны? жо?ары бол?анды?ы соншалы?, фотондар б?лшектермен со?ты?ысып ?зіні? ба?ыттарын ?згертіп отырды. Н?тижесінде олар плазманы? ішінде ?те баяу ?оз?алды. Мысал ретінде фотонны? бізді? к?нні? ішінен шы?уын к?рсете аламыз. ?алымдарды? есебі бойынша, егер бір фотон к?нні? ішінен шы?у ?шін бір миллион жыл ж?мсайтын болса, к?ннен жерге ?шып жету ?шін 8 минут ?ана уа?ыт ж?мсайды екен.

Біра? ?алам ?лі де ?л?аю ?стінде бол?анды?тан, ол сал?ындай да берді. Н?тижесінде белгілі бір кезе?де (кейінірек санал?андай, б?л жа?дай ?лкен жарылыстан 300 мы? жыл кейін бол?ан) плазманы? температурасы 3000-2700 градус?а т?мендеген. Осындай т?мендеп бара жат?ан  температурамен бірге  фотондарды? энергиясы да азайып, ол протондар мен электрондарды? ?зара кулонды? тартылысы м?лшерінен т?мендеп кетті. Электрондар мен протондар еш кедергісіз сутегі атомдарына біріге бастады. Атомдарды біріккен б?л б?лшектер фотондар?а кедергі келтірмейтін болды, я?ни ?алам с?улелер ?шін м?лдір болып, жары? с?улелер заттан б?лініп, м?лдем т?уелсіз тіршілікке к?шті. Гамовты? пікірінше осындай “?алды? с?уле” ?лкен жарылыс теориясыны? пайдасына ?арастырылатын ма?ызды д?лел болуы тиіс.

Біра? ?лкен жарылыстан 300 мы? жылдан кейін я?ни 15 миллиард жыл б?рын бол?ан ??былысты? іздерін ?айдан іздеу керек деген с?ра??а жауап ?лі де жо? еді. Гамовты? о?ушылары Альфер мен Харман осы м?селемен айналысып, 1948 жылы ?ылыми ма?ала жариялады. Б?л ма?алада олар ?алды? с?улелер 15 миллиард жыл ішінде 10 кельвинге дейін суып космоста ?лі де са?талып ?алуы тиіс екендігін к?рсетті. Біра? олар б?л с?улелерді? к?ші ?те ?лсіз, сонды?тан оларды табу м?мкін емес деп есептеген со?, б?л идея ?мытылып кетті.

Біра? 15 жылдан кейін ол ?айта ашылды. Оны? ?айта ашушысы  60 жылдарды? басында Принстон университетіні? гравитациялы? зерттеу б?лімін бас?ар?ан Роберт Дикке болды. Дикке Гамовтан б?лек, ?з бетінше  ысты? ?алам теориясы жайлы ?з т?жырымын жасап,  ?алам “?алды? с?уле” ?алдыруы тиіс деген ой?а келді. Диккені? Гамов пен оны? ш?кірттері ол с?улелерді? ?алды?тарын іздеуге бел буды. Осы ж?мысты? т?жірибелік жа?ын ?зіні? о?ушылары Ролл мен Вилкинсон?а, ал теориялы? жа?ын Пиблз?а тапсырды. Пиблз тез арада б?л с?улелерді? суы?, изотропты ж?не температурасы 10 кельвин болуы тиіс екендігін есептеп шы?арды.

Осы н?тижелерді Пиблз 1965 жылы Принстон университетінде баяндады.