?аза?ты? зергерлік б?йымдары мен ою-?рнектері

Т?марша (Бойт?мар)
Б?л – ырымды? зат. О?ан кез-келген б?йым (?лутас, с?йек, т. б. ) немесе арнайы жасал?ан ?ымбат заттар да алын?ан, олар?а жазу жазылып, бедер суреттер т?сірілген. Бойт?марды ал?а?а, кішкене ?орапша?а, ?миян?а салатын бол?ан. Болмаса был?арыдан, ш?беректен жаса?ан ?алташа?а тігеді. ?лкендігі мен пішіні ?рт?рлі болады. Ол к?з тиюден, п?ле-жаладан, апаттан ?ор?айды деп сенген.

Ж?зік, са?ина
?йелдерді? сауса?тарына та?ылатын зергерлік б?йымдарды? бір т?рі – ж?зік немесе са?ина деп аталады. Зергерлер алтыннан, к?містен ??йып, ?а?тап, со?ып, шекімелеп, ?ара ала ж?ргізіп шиыршы? темірден торлап, небір тамаша ?рнектер салып, асыл тас ?ондырып алуан т?рлі ж?зіктер жаса?ан. Олар жасалу т?рі мен ?олдану ретіне ?арай отау ж?зік,??с м?рын ж?зік, тасба?а ж?зік т. б. деп атал?ан.

Шолпы, шаш те?ге
Б?л б?йымдарды ?ыз-келіншектер шаштарыны? ?шына та?ады. Шаш те?гелер мен шолпылар ?сем шиыршы?тал?ан к?міс ?збе баулар?а бекітілген то?ыз те?геден т?рады. То?ыз – ?аза? ??ымында киелі сандарды? бірі. Олар бір-бірімен ?зыннан ?за? жал?асып, шашты? ?шына бірге ?ріледі.

Шашбау
Шашбау да бір-біріне сым ?збелер ар?ылы бекітіледі. Орталарына асыл тастардан к?з ?ондырыл?ан те?гелер тізбегінен ??ралады. ?шы с?нді шаша?пен, к?міс ?шекейлермен ?семделеді. Шашбау шашты? т?біне бекітіліп, б?рыммен бірге салбырай т?гіліп т?рады.

Білезік
Білезік сы?ар ?ол?а да, ?ос ?ол?а да та?ыла береді. Бірнеше б?лшектен ??рал?ан, ашпалы-жаппалы, сом темірден т?тас ??йыл?ан ж?мыр т?рлері болады. Со?ан орай оларды сом білезік, ж?мыр білезік, бес білезік т. б. деп ?рт?рлі атайды. Оларды? ішінде шынжырмен жал?асып жататын бірнеше ж?зігі бар білезіктер де кездеседі. Олар?а неше т?рлі ?рнектер салып, тас ?ондырып, ?арала ж?ргізіп, сіркелеп, б?рала ширатып ?семдеген. Олар к?біне к?містен со?ылады.

Сыр?а
?ыз-келіншектерді? аса с?йіп та?атын ?семдік б?йымдарыны? бірі – сыр?а. ?аза? зергерлері жасайтын ай сыр?а, тас к?зді сыр?а, к?мбез сыр?а, салпынша? сыр?а, саба?ты сыр?а,шаша?ты сыр?а деп ?р ??ірде алуант?рлі аталатын сыр?аларды? т?рлері ?те к?п.

?апсырма
?апсырма – бір-біріне топса ар?ылы бекітілетін екі б?ліктен т?рады. Олар ?ш б?рыш,с?йір,до?а т?різдес ?р т?рлі пішінде болады. ?апсырманы? бетіне а?-??сты?, ай мен к?нні?,немесе ?сімдік тектес ?рнектер салынып, тастар ?ондырылып ?семделеді.

Ал?а
Оны ??іржиек деп те атайды. Ал?алар бір-біріне шы?ыршы? ар?ылы жал?асады ж?не бірнеше т?рт б?рышты ?шекейлерден ??растырылады. ?р ?шекейді? ортасына, жиектеріне асыл тастар орнатады.

Ою-?рнек

Оюшы
Оюшы - ?рт?рлі ?рнек ?лгілерін жасаушы, ?аза? ою-?рнегіні? шебері.

Г?л, д??гелек, м?йіз, та?ба
Ою-?рнек т?рлері: ?аза?ты? ою-?рнектері т?рт т?рге б?лінеді: ?сімдік тектес, жануарлар, геометриялы? формадаа, космогендік (астрологиялы?).Б?ларды? ?р?айсысыны? ?зіні? белгілі бір ма?ынасы бар. М?йіз – ?аза? оюыны? негізі ж?не е? к?не м?нері. Ою-?рнекті? б?л элементі м?йізді мегзеуден шы??ан. «М?йіз» ою-?рнегі кейде ?са?, кейде ірі болып келеді. ?са? т?рлері а?аш, с?йек, м?йіз сия?ты н?зік ?ол?нер саласында пайдаланылады. Ірі т?рлері сырма?, текемет, алаша, кілем, с?улет ?нерінде сан т?рлі м?нерде ?олданады. «Г?л» ою-?рнегі барлы? г?л т?рін т?спалдайды. Б?л ?рнекті? т?рі ?ол?нер б?йымдарында ?ш жапыра?тан басталып, он екі жапыра?ты ою-?рнекке дейін кездеседі Кесте тіккенде ж?не киім-кешектерді? жа?асына, ?алтасына, жиектеріне салады.

Арпабас, к?белек, су ?рнегі
?аза? ?ол?нерінде ?асырлар бойы ?олданылып келе жат?ан д?ст?рлі бояу т?рлері бар. Олар: ?ызыл, к?к, жасыл, сары, а?, ?ара. Б?л бояуларды? сол сия?ты символды? м?ні де бар. К?к т?с – аспанны?, а? т?с – а?и?атты?, ?уанышты?, сары т?с – а?ыл парасатты?, ?ай?ы м??ны?, жасыл т?с – жасты?ты?, к?ктемні? символы. «Су ?рнегі» деп ?рбір ?рнекті б?ліп т?р?ан жола?ты айтады. Су ?рнегі екі ?атар сызы? аралы?ында ирек сызы? жасай отырып, д??гелек, т?ртб?рыш бейнелер жасайды.

?ош?арм?йіз, ашат?я?
«?ош?арм?йіз» - ою-?рнегі ?ойды? т?бесі мен екі жа??а иіріле т?скен м?йіз бейнесінде келіп, оны? ?олты? т?сынан ?ойды? ??ла?ын долбарлаытын та?ы бір шола? м?йіз т?різді екі буын шы?ып т?рады. Одан бай?а?ан адам?а ?ош?арды? т?мсы? пішіні а??арылады. Текеметте, сырма?та, бас??рда, алашада, кілемде, был?ары, с?йек, а?аш, зергерлік б?йымдарды? барлы? т?рінде кездеседі. «Ашат?я?» ?рнегі кейде «айыр» ?рнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр?а ??сас кледі.

Т?йетабан
«Т?йетабан» - т?йені? бас?ан ізін долбарлайтын к?рделі ою-?рнек. Ол кейде «?арта», «?ар?а», «?ызылайыр» ою-?рнегіне ??сайды. ?атар т?р?ан S т?різді екі сызы? ?атарласып?осылмайды, т?йені? табанына ??сас екі жарты сопа?ша д??геленіп келетін ою

??с?анаты
«??с?анаты» ою-?рнегі м?йіз оюымен не шахмат ша?па?тарыны? ізімен бейнеленген ??сты? ?анаты т?різдес ою-?рнек. Б?йымдарда к?п ?олданылатын б?л ою ?анатын жайып ?шып келе жат?ан ??сты т?спалдайды.

Кемпір?оса?
«Кемпір?оса?» ою-?рнегі бірнеше т?стерден жола?тар жасап алма-кезек орналасады. ?аза?тарда кейбір т?стерді? символды? м?ні бар. К?к т?с – аспанны?, а? т?с – а?и?атты?, ?уанышты?, сары т?с – а?ыл парасатты?, ?ай?ы м??ны?, жасыл т?с – жасты?ты?, к?ктемні? символы. ?ол?нер б?йымдарын жасауда ?рбір т?сті белгілі т?ртіппен кемпір?оса? к?ркіне лайы?тап орналастырылады. Б?л ?рнектер алаша, ?оржын, бас??р то?уда жиі пайдаланылады.

?ркеш
«?ркеш» ою-?рнегі т?йені? ?ос ?ркешін бейнелейді. Сырма?, текемет, т?скиіздерге салынатын ою-?рнек композициясында к?бірек кездесетін элемент. ?аза? оюында мал мен а?ны? ?ос м?йізін, т?йені? ?ос ?ркешін, биені? ?ос емшегін бейнелеу береке-бірлікті?, к?беюді? символын білдіреді.

??ст?мсы?
«??ст?мсы?» - б?л ?рнек ??сты? т?мсы?ын т?спалдаудан ту?ан. «??ст?мсы?» тарма?ты м?йіздер мен сызы?тардан ??ралады. Ою-?рнекті ?и?анда ою ортасында?ы сызы? ?шы ??сты? т?мсы?ына ??сас етіп ?иылады. «??ст?мсы?» ж?зік немесе «топсалы» ж?зік с?лемдеме ретінде туыстар арасында д?некер ?ызметін ат?ар?ан. ??с бейнесі халы? т?сінігінде азатты?ты? белгісі.

Т?марша
«Т?марша» ою-?рнегі ?шб?рыш ?лгілес болып келеді. ?ш г?л, ?ш б?рыш т?різді т?марлар тіл-к?зден са?тау ?шін адамдар?а ?ана емес, ?й жануарларына да бойт?мар ретінде та?ылады. Кілем б?йымдарыны? жиегінде киіз, кілем, текеметті? орта т?сын к?мкеруде кездеседі.

?аза?ты? балалар ойындары

Ат мінгізіп, шапан жабу
??рметті ?она??а, а?ын?а, батыр?а, палуан?а ж?не сол сия?ты елге е?бек сі?ірген арда?ты, айтулы азаматтар?а ат мінгізіп, шапан жабу ?аза? хал?ыны? ертеден келе жат?ан аса лайы?ты, жарасымды ата салты, я?ни б?л «батыр», «а?ын», «палуан» деген ??рметті ата?тардан кейінгі берілетін ??рметтеу, сый-сияпат, марапат, мада? белгісіні? ай?а?ы, е? жо?ары ??рметі ретінде беріледі. Ат мінгізу, шапан жабу салты салты ?азіргі к?нде де жарасымды жал?асын тауып келеді.

Хан алшы
Ойын?а 5-10 бала?а дейін ?атыса береді. Асы? к?п болу керек. К?п асы?ты? ішінен ?лкенірек біреуін ?ызыл т?ске боя?дар. Осы асы? « Хан» болады. Алдымен санама? ар?ылы ойын бастаушыны та?айындап алы?дар. Осы бала асы?ты? б?рін уысына жиып алып, отыр?ан балаларды? алдына шашып жібереді.Сендер «ханны?» ?алай т?скенін бай?ап отыры?дар. Егер «хан» б?к, шік, т?йкі т?ссе, ойын бастаушы бала « ханны?» т?суіне ?арай жа?ын асы?тарды бас барма?тарды? к?мегі ар?ылы с?? сауса?ымен итере- ыршытып біріне – бірін д?лдей отырып тигізеді.Тигізген асы?тарды ?зіне алады. Осы арада «ханды» тек е? со??ы ?зі сия?ты жат?ан асы?пен атып алу?а болатынын ?мытпа?андары? ж?н.Ойын бастаушы бас?а асы?тар?а ?олымен не асы?пен тиіп кетсе, ойынды келесі бала ж?ргізеді. Ал, егер «хан»алшысынан т?рса, «ханды» ?р?айсысы? ?з ?олдары?а т?сіруге ?рекеттені?дер. «Хан» кімні? ?олына т?ссе, сол бала же?іске жетеді. Ойынды да сол же?ген бала бастайды.

Омпы
Асы?ты м?ртынан немесе жамбасынан т?р?ызуды «Омпы» дейді. Омпы ойынына 2-10 бала?а дейін ?атыса берулері?е болады. Ара ?ашы?ты?ы 10-20 адым ( ?алаулары? бойынша) жерге екі к?мбе сызы?дар. ?р ?айсысы? к?мбені? те? ортасына белгіленген сызы? бойында?ы к?нге екі асы?тан тігі?дер. Ортасына бір асы?ты омпысынан т?р?ызы?дар. К?мбедегі сызы? бойына кезекке т?рып, ?олдары?да?ы са?алары?мен к?нге тігілген асы?тарды атып т?сірулері? керек. Атып ал?ан асы?тары? ?здері?е ?алады. Егер омпы?а тигізсе?дер, к?ндегі барлы? асы?тарды аласы?дар.Не??рлым к?п асы? ?тып ал?андары? же?іске жетесі?дер.

Атба?ыл (К?теріспек)
Ойын?а екі бала ?атысады. Біреуі? са?а?ды иіріп, екінші? сол са?аны аты?дар. Егер са?а?а тигізсе?дер, ат?ан бала сол жерден са?асы жат?ан жерге дейін екінші баланы к?теріп апарады. Бірі?ні? са?а?ды бірі? атып, екеуі? алды?а ?арай жылжи бері?дер. Ойынды ?анша ойнаса?да ?з еріктері?де.

К?термек
Орта?а екі бала шы?ы?дар. Бір- бірлері?е ар?алары?ды тіреп т?рып ?олдары?ды шынта?тастыры?дар. Ж?ргізушіні? белгісінен кейін жерден ?айсысы? б?рын екінші?ді к?теріп аласы?дар, ?т?ан болып есептелесі?дер. Же?іске жеткендері? ортада ?алып, келесі баламен сайыс?а т?сесі?дер. Со??ы же?імпаз аны?тал?анша, ойын осылай жал?аса береді.

Та?ия тастама?
Ойын?а бірнеше бала ?атысады. Балалар, ше?бер жасап отыры?дар. Ж?ргізуші ше?берді? сыртын айнала ж?гіріп ж?ріп, біреулері?ні? арты?а білдіртпей та?ияны тастап кетеді. Егер сезіп ?ойса?дар, ж?ргізушіні ?уып жетулері? керек. Ал, ж?ргізуші ?у?ан баланы? орнына келіп т?ра ?алу?а тырысады. Ж?ргізушіге жете алма?ан бала айыбын т?лейді, ?нер к?рсетеді.

Т?йілген орамал
Алдымен кез- келген орамалды т?йіп- т?йіп доп т?різдес етіп алы?дар. Бір бала ортада т?рады, ?ал?андары? оны ?оршап т?расы?дар. Сыртта т?р?ан біреуі?ні? ?олы?да т?йілген орамал болады.Берілген белгіден кейін ортада т?р?ан бала осы орамалды сендерді? ?олдары?нан алып ?ою?а ?рекеттенеді. Ал, сендер бір- бірі?е ла?тырып, ?ашып, ортада?ы бала?а т?йілген орамалды бермеуге тырысулары? керек. Орамалды беріп ?ой?ан бала ортада ж?рген баламен орнын алмастырады.