?аза?стан Республикасыны? ба?а ж?йесі

Мазм?ны

Кіріспе.......................................................................................................................3

 І-Тарау.  Ба?а ??рылымы

        1.1.  Ба?аны? ?алыптасуында?ы теориялар..................................................4-7

        1.2.  Ба?аны?  м?ні мен ат?аратын ?ызметтері.............................................7-9

 ІІ-Тарау.  Ба?аны т?ра?тандыруды? модельдері

         2.1. Ба?аны мемлекеттік реттеу................................................................10-11

         2.2. Ба?а, с?раныс ж?не ?сыныс.............................................................. 11-12

 ІІІ-Тарау. ?аза?стан Республикасыны?  ба?а ж?йесі

         3.1. Ба?аны т?ра?тандыруды?  ?аза?станды? аспектілері..................12-15

 ?орытынды.............................................................................................................16

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер..................................................................................17

?осымшалар.......................................................................................................18-20

Кіріспе

         ?аза?стан  Республикасы  ?з  т?уелсіздігін  ал?алы  бері  ?зі  ?атарлы  ТМД  мемлекеттері  арасында  экономикалы?,  ?леуметтік,  саяси  ж?не  м?дени  салаларында  к?ш  басшы  атанып  келеді.  Б?л  елімізді?  ?ай  саласын  алып  ?араса?  та  халы?ты?  ?леуметтік  жа?дайын  жа?сарту  ма?сатында  жасалынып  жат?ан  игі  істер  мен   экономикалы?  жа?дайды  к?теруде  алды??ы  ?атарлы  озы?  ойлар  мен  пайдалы  ?адамдар  жасалынып  жат?анды?ын  к?рсетеді.

          Мемлекет  ?зіні?  ішкі  экономикасын  біршама  т?ра?тылы?та  дамытуда. Ба?аны   т?ра?тандыру  ?р ?ашаан  алдын  ала  ?з  жоспарлары  ар?ылы  есептелінетін  елді?  экономика  саласында?ы  ?тымды  ?адамдарымен  ?амтамасыз  етіледі.  Осы  орайда  ба?а  мен  елдегі  инфлиясия  шараларыны?  арасында?ы  байланыстарды  ж?йелі  т?рде  шешу  мен  мемлекетті?  игілігіне  ?ызмет  жасауын  ?ада?алау  негізгі  ба?ыттарды?  біріне  саналады. 

      Б?л курсты? ж?мысты? ма?саты – ?аза?стан  Республикасыны?   экономика саласында?ы ерекшеліктер мен ба?аны  т?ра?тандыруды?   математикалы?  модельдеу ?дістерін  тал?ылау, онда?ы  тиімді  модельдеу  ?дістерін  та?дап  алу, мемлекетті?  ба?а  т?ра?тылы?ын  ?алыптастыруда?ы, оны реттеудегі  ?зіндік  ?станымдарына  то?талу  табылады.

         Жалпы курсты? ж?мыс негізгі ?ш тараудан т?рады.

         Бірінші тарауда – ба?а  ??рылымы  т?сінігі,  ба?аны?  ?алыптасу  теориялары,  ба?аны?  негізгі  ?ызметтеріне то?талды?.

       Екінші тарауда – толы?ымен ба?аны  т?ра?тандыруды?  ?аза?стан  республикасында?ы  модельдеу  ?лгісіне,  ба?а  мен  с?раныс,  ?сыныс   т?сініктері  арасында?ы  байланыстар?а  арналды.

        ?шінші  тарау  - ?аза?стан Республикасыны?  ба?а  ж?йесі  мен  онда?ы  модельдеуді?  жеке  ?лгілеріне  назар  аударды?.

І-Тарау.  Ба?а ??рылымы

        1.1.  Ба?аны? ?алыптасуында?ы теориялар     

              Экономикалы?  теория  классикалы?  мектебіні?  негізін  ?алаушы  Адам  Смит   пен  Рикардоны? ойынша,  тауар  ??ны  о?ан   ж?мсалатын е?бекті?  м?лшерімен  аны?талады  деп  есептеген.  Адам  е?бегі  тауар  ??ныны?  субстанциясы,  ?айнар  к?зі.  Сонды?тан  да  классикалы?  мектепті?  ?кілдері  е?бекті?  ??н  теориясыны?  негізін  ?алады.  Оны  кейіннен К.Маркс  дамыта  т?сті.

        Егер  К.Маркс  ?зіні?  барлы?  зерттеуін  тауарды?  е?бек  ??нын талдау?а  арналса, Батыс  елдердегі  экономикалы?  ойды?  ?кілдері:  мейлі либерализм,  неолиберализм, кейнстік, неокейнстік,  радикализм – барлы?ы  дерлік  ба?аны?  шы?уын  зерттеді.

        ХІХ ?асырды?  ая?ы  мен ХХ  ?асырды?  басында  Батыс  пен  Ресей   экономикалы?  теория  ?кілдері  а?ылшын  эеономисі  Альфред Маршалл  ж?не  ресей  ?алымы  М.И.Туган-Барановский  ??нды?  теорияны  шекті  пайдалылы?  теориясымен  ?осты.

         Осыдан,  ??н  мен  ба?а – ??сас  ??ымдар,  алайда  біркелкі,  пара пар  деп  т?сінуге  болмайды. ??н  тауар  ?ндірісіні?  шы?ындарын  к?рсетеді,  ал  жекелеген   тауарды?  ба?асы  нары?та  бай?алады  ж?не  ол  ??ннан  ауыт?уы  м?мкін. Себебі  о?ан   с?раным  мен  ?сыным,  пайдалылы?,   сиректік,  с?н,  инфлияция  ж?не  т.б.   факторлар  ы?пал  жасайды.   Ба?а – тауар  ??ныны?  а?шалай  ?лшеміні?  модификациясы.

      А?ша-несие   саясаты    мемлекетті   реттеу    саясатыны?   бір    ба?ыты    болып    табылады.    Соны?    ішінде   т?лем   балансын    іске    асыруда?ы    ма?ыздылы?ын    баса   айтып    ?ткен   ж?н.   А?ша – несие     саясаты    -    нары?ты?     экономиканы?    тірегі    ретінде    экономикалы?    дамуды?     ажырамас     элементін     білдіреді.

          А?ша – несие   саясаты   ?аза?стан   Республикасында    ?Р  ?лтты?    Банкімен    елді?     банктік    пайыздыі    ставкаларын,    валюта    курсын,    т?лем    ?абілеттілігін    аны?тау    жолымен    іске    асады.   Сонымен    ?атар    а?ша    массасы   к?леміні?    ке?еюіне    немесе    оны?    ?ыс?аруына    ба?ытталуы    м?мкін. 

           А?ша-несие    саясаты    б?гінгі    та?да    несиелеуге    болатын   экономика    секторын    д?рыс    та?дай   білуге,    сондай-а?    несие    беру    м?мкіндігі    туралы,   т?лем   балансы   с?ра?тарын    шешуде    банк    ?шін   бірінші    реттік   ма?ызы   бар    бас?а   факторлар   мен    ?арыз    алушыны?    несиелік    ?абілетіне    ?арап   ?з   клиентін   та?дауда?ы   біліктілігіне    негізделеді.

   1.2.  Ба?аны?  м?ні мен ат?аратын ?ызметтері

         Нары?ты?   экономикада  ба?а  негізінен  бес  ?ызмет  ат?арады.

1. Есеп-?исап ?ызметі. Б?л  ?нім  ?ндіргенде  ?о?амды?  ?ажетті е?бек шы?ыны  процесіні?  ?згеруінде  бай?алады  ж?не  ?р  т?рлі  ?німді ?ндіру  ?алай  немен  ж?зеге  ас?анын  к?рсетеді.
2. Ынталандыру  ?ызметі. Б?л  кезде  ба?а  ?ндіріс  тиімділігіне  ?сер  етіп, ?нім  ассортиментін  жа??ырту?а,  ?нім  сапасын  арттыру?а  к?ш  салады. Ба?аны?  осы  ?ызметі   біріншісімен  етене  байланысты.
3. Б?луші  реттеуші  ?ызмет.  Нары?  жа?дайында  ба?аны?   б?луші ?ызметі  с?раным  мен  ?сынымды  реттеу  ж?не  т?тынушы  м?ртебесіні? ?згеруі  кезінде  бай?алады. 
4. Ба?аны?  б?л  ?ызметі нары?ты?,  тепе-те?дік  са?та?анда, т?тыным  мен ?ндірісті  те?гергенде  бай?алады. 
5. А?паратты?.  Ба?а  т?тынушы?а  сатушылар  тарапынан  тауар  ?сынымы  туралы  белгі  береді  ж?не  олар  ?з  ?німі  ?шін   ?анша  ал?ысы  келетіндігін  баяндайды.  Екінші  жа?ынан  сатушылар  сатып  алушыларды?  т?лем  ?абілеттігін  немесе  ?ндіріс  ресурстарыны?  ?орын  бай?айды. 

        ?аза?станда ТМД елдері бойынша банктік ?ызмет к?рсету ж?йесін ?лемдік стандарттар бойынша ж?зеге асыру?а ж?не ?аржы экономикалы? да?дарыс?а ?арсы т?руды ж?зеге асыру?а м?мкіндік беретін т?лем ж?йесі (О.А. Жандосов  пікірінше, на?ты жа?дайда есеп айырысуды ж?ргізетін ірі                    т?лемдер ж?йесі; ?р жол?ы т?лемдер клиенттік аударымдар, карточкалы?  т?лемдер ж?не т.б. келесі к?нге есеп  айырысумен; ба?алы ?а?аздар бойынша есеп айырысу, корпоративті   ?оса   ал?анда)   ?рекет етеді.

         Банк функциясыны? ішкі нысаны – т?лем айналымы  бойынша ?сері – банктерді? халы?аралы? т?лемдер ж?не а?ша аудару операцияларын ж?ргізуден т?рады, сонды?тан атал?ан функция  халы?аралы? ???ы?     аясында ?арастырылады. Т?лем балансы т?мендегідей тарма?тардан ??ралады:

      1) а?ымда?ы операциялар: сауда, табыс ?оз?алысы, аударымдар (мемлекеттік ж?не жеке т?л?аларды?);

           2) капитал ?оз?алысыны? балансы: ?за? мерзімдік инвестициялар   - тікелей ж?не ?оржынды?, ?ыс?а мерзімдік капиталдар ?оз?алысы;

             3) т?ра?тандырушы тарма?та ?орларды ?айта ба?алау ж?не ?оз?алысы, ХВ? (халы?аралы? валюта ?оры) ?аражатын ?олдану, бас?а да ?аржы к?здері;

           4) ?орларды? со??ы ?згерісі: алтын, шетел валютасыны?, несиелерді? ?згерісі.

        ?аза?станда а?шаларды? т?лемдері ж?не аударымдары негізінен банктер ар?ылы ж?зеге асырылады, сонымен бірге  б?л ?атынастар ?аза?стан Республикасыны? банктік за?намасымен реттеледі. Соны? мысалы ретінде, «?аза?стан Республикасында?ы банктер ж?не банктік ?ызмет туралы» За?ы жеке ж?не за?ды т?л?аларды?, оны? ішінде банктік корреспонденттерді? оларды? банктік шоттары бойынша тапсырмасымен есеп айырысуды ж?зеге асыру белгіленген ж?не аударым                     операциялары банк операцияларын жат?ызады. Сонымен ?атар «?аза?стан Республикасыны? ?лтты? Банкі туралы» За?ында ?аза?стан Республикасында т?лемдер мен аударымдарды ж?зеге асыруды? т?ртібін, ж?йесін ж?не нысанын ай?ындайды, ?йымдастырады, сондай-а?                ?аза?станды? те?ге мен банктер арасында?ы аударымдарды?  уа?ытылы ж?не кідіріссіз ж?ргізілуін ?амтамассыз ететін т?лем ж?йелеріні? ж?мыс істеуіне ба?ылауды ж?зеге асырады, банктерді? ?олданылатын автоматтандырыл?ан ж?йелеріні? сенімді ?рі ?ауіпсіз болуын ж?не банк а?паратыны? ?ор?алуын ?амтамасыз ету бойынша е? т?менгі талаптарды белгілейді.

          ?аза?станда т?лемдер мен аударымдарды ж?зеге асыруды? т?сілді? за?нама актілермен ж?не оларды? негізінде ?абылдан?ан ???ы?ты? актілермен, оны? ішінде ?аза?стан ?лтты? банкі актілерімен белгіленеді. А?ша т?лемі мен аударымын ?аза?стан Республикасынан  аума?ынан тыс жерде ?лтты? валютамен де, шетелдік валютамен де ж?зеге асыру кезінде, сондай а? ?аза?стан Республикасы аума?ында валюталы?                                             за?нама талаптарын са?таумен шетелдік валютамен а?ша т?лемі мен аударымын ж?зеге асыру кезінде белгіленген нысанда?ы бланктерде а?ша аудару?а ?тініш пайдаланылады, ол а?ша аудару туралы ?ызмет       к?рсететін алушы банкке ж?нелтушіні? т?лем тапсырмасы                               болып табылады. А?шаны аудару ?тінішіне банкті? атал?ан  ?тінішті ??деу не ?аза?стан Республикасы за?намасы талап ететін жа?дайлар ?шін о?ан ?ажетті деген  ж?нелтуші    туралы   ?осымша м?ліметтерді ?осу?а   болады. 

ІІ-Тарау.  Ба?аны т?ра?тандыруды? модельдері

         2.1. Ба?аны мемлекеттік реттеу

         Нары?   жа?дайында  ба?аны  мемлекеттік  реттеу  белгілі  бір  ж?йемен  ж?ргізіледі:

1. ?кімет  органдары  тарапынан  ба?аларды  ба?ылап  отыру.  Оны? ма?саты – е?бек  а?ы  мен  зейнета?ыны?  жылма-жыл?ы  номинальды к?терілуіні?  индексін  белгілеу  ?шін ?мір  с?ру  ??ныны? ?суін, сонымен  ?атар,  ба?аны?  к?терілуі  ?ндіріс  шы?ындарына  ж?не  ?лтты? б?секелестік  ?абілетіне  ?алай  ?сер  ететінін  аны?тау. Ба?ылаумен орталы?  статистика  бас?армасы  айналысады.
2. Ба?а?а  жанама  ?сер  ету.  Оны?  м?ні  сырт?ы  саудада  белгілі  бір санды?  ж?не  кедендік  шектеулерді  немесе  алып  тастауда,  есеп нар?ын  ?згертуде,  салы?тарды?  т?рін  ?згертуде,  а?ша  эмиссиясыны? м?лшерін  к?бейтуде  немесе  азайтуда   т?р.
3. Ба?аны  белгілеу  мен   т?ра?тандыру  процестерінде  мемлекеттік араласу.  Б?л  арада  ??гіме  мемлекеттік  органдар  р??сат  беретін ?ндіріс  шы?ындарын    тым  арттыру,  я?ни  ?зіндік  ??н?а  тым арттырыл?ан  амортизациялы  шы?ындарды  кіргізу  ж?не  бас?а ?орлар?а  аудару  туралы  болып   отыр.
4. Ба?ада?ы  жетекшілік.  Б?ндай  ??былыс  тауарлар  немесе  ?ызметтерді ?ндіретін   мемлекетті?  ?лесі  ед?уір  салаларда  бай?алады.  Б?ндай жа?дайларда  мемлекеттік  органдар  тауарлар  мен  ?ызметтерді ?ндіруші  фирмалармен  келісім  бойынша  шартты  ба?а  белгілейді, кейін   ол  ба?а  б?кіл  ?ндіріс   саласы  ?шін  негізгі  ба?а  болып табылады. 
5. Ба?а?а  тікелей  мемлекеттік  ?сер  ету.  Оны  жеке  ?ндірушілерді? шы?ындарын   азайту  ?шін  ж?мсалатын  мемлекеттік ж?рдема?ы ??райды.

   ?аза?стан Республикасыны? халы?аралы? экономикалы? ?атынастарын дамытуда орталы?тандырыл?ан валюта ?орларын ?алыптастыру ж?не пайдалану ар?ылы сырт?ы экономикалы? байланыстарды ?аржылы? реттеу ма?ызды р?л ат?арады. Сырт?ы экономикалы? ?ызметті? ыры?тануы жа?дайында валюта т?сімдеріні? негізгі к?лемі к?сіпорындарды? меншігінде болады. Алайда халы?аралы? ?атынастар?а мемлекетті? ?атысуы ж?не ?лтты? валюта - те?гені ны?айту ?шін б?кіл ел ау?ымында да, сондай-а? ?аза?стан Республикасы ??рамында?ы ?кімшілік-аума?ты? ??рылымдар де?гейінде де орталы?тандырыл?ан валюта ?орлары ??рылады. ?лтты? валюталы? ж?йені? шегінде ХВ? ар?ылы мемлекет аралы? реттеу объектісі  болып саналатын валютамен жасалатын операциялар?а шек ?ою, я?ни валюталы? шектеу енгізілуде.

 2.2. Ба?а, с?раныс ж?не ?сыныс

    Ба?аны  т?ра?тандыруда   ба?а?а  ?сер  ететін  с?раныс   пен  ?сыныс   ??ымдарына  м?н  берілуі  ?ажет. ?р   т?рлі  тауарларды?  бір  бірінен   с?раныс   пен   ?сынысты?  ба?аны?  ?згеруіне  жауап  беру  де?гейімен  ерекшеленеді. 

   Б?л  жерде  к??іл  аударатын  негізгі  м?селе   сатып  алушыларды?  сатушылар?а  т?лейтін  а?шасыны?  жалпы  сомасы  болып   табылады.  Сатушыны?  жалпы  саудадан   т?сіргені    барлы?  уа?ытта  ба?аны  сатыл?ан    тауарды?  санына  к?бейткенге    Р х О те?. 

      Нары?та?ы   с?раныс  к?леміні?  ба?а  т?мендегенде   ?андай  м?лшерде  ?сетіндігі  немесе  ба?а  ?скенде  кемитіндігі   ба?а?а  байланысты   с?ранысты?  икемділігіні?  д?режесін   сипаттайды.

       С?раныс   икемділігіні?  ба?а?а  байланысты  коэффициенті  Еd  былайша  аны?талады:

?Q     ?Р   

Еd=            :               ;      

Q           Р

        С?ранысты?  икемділігі  туралы  пайымдаулар   жалпы  ба?аны?  ?сыныс?а  ?серін   талда?анда  да  ?олдану?а   болады.  ?сынысты?  икемділігі   ол  нары??а  шы?арыл?ан    тауарларды?  саныны?  б?секелік  ба?аны?   салыстырмалы  ?згеруіне  с?йкес   салыстырмалы  ?згеруіні?  к?рсеткіші.  ?сынысты?  икемділік  коэффициенті   Еs:

?Q     ?Р   

Еs=            :               ;      

Q           Р

Немесе  жо?арыда  айтыл?ан   ойларды  арнайы  математикалы?   модельдеу  ?лгісінде   жанама  сызы?тармен   сипаттау?а  да   болады.  Б?л  ?дістер   ба?аны   т?ра?тандыруды?  сенімді   ?рі  алдын  ала   бірнеше  мерзімге  дейінгі  уа?ыттарды   ?амтиды.  Енді  дж?л   сондай  математикалы?   модельдеуді?  ?лгісіні?  алгоритмі  ?сынылады: f(x)=0  т?ріндегі  ?рнек  x = j(x) т?ріне  ауыстырылады .

Ал?аш?ы  жанасу  есебінде x0  мына  аралы?та?ы [a; b]  кез  келген   н?кте  алынады. Б?дан  ?рі  процесс  мынадай  с?лбада  іске  асырылады: x1 = j(x0)

                                               x1 = j(x0)

                                               x2 = j(x1)

                                               x3 = j(x2)

 

Жо?арыда?ы  те?діктерді  ескере  отырып,  мынадай  жалпы  ?рнек  ??растыру?а  болады:

                                             xn+1 = j(xn)

Шешілетін   ?рнек  мынадай   шарт?а  негізделген:

Б?л  ?дісті  ?олдану  ?шін   математикалы?   модельдеу  ?лгісіні?  мынадай  реттілігі   орындалады:              

Алгоритмні?  блок – сызбасы:

Басталуы

x0, e

x = f(x0)

Да

x0 = x

x, F0

со?ы.

      Экономикалы? теорияда ба?а  т?ра?тандыруды? монетаристік ба?ыты а?шаны? санды? жа?ына ерекше назар аударады да, ?ндірісті ?л?айту, е?бек ?німділігі, тауар ??ны деген категориялар жайына ?алады.

     Монетарлы? теорияларды? бірнешеуіне то?талайы?: мысалы а?ылшын экономистері А.Маршалл ж?не та?ы бас?алары мынадай те?дік ?сынады: Ms - kPY, м?нда?ы Ms - а?шаны? номиналды саны, k - табыс пен ?ажетті а?ша пропорциясы (т?ра?ты деп есептеледі); Р - ба?аны? абсолютті де?гейі; У - на?ты табыс. Егер К мен У т?ра?ты болса а?ша ?сынысты? саны ( Ms ) ба?аны? (Р) ?суіне ?келеді. А?ша туралы неоклассикалы? теорияда а?ша?а с?раныс  (МВ-КРУ) жо?арыда?ы формула?а жа?ын аны?талады. Біра? б?л теорияны жа?таушылар нары? жа?дайында?ы тепе-те?дікті білдіретін формуланы ?сынады:  Ms -МД - я?ни нары?та а?шаны ?сыну ( Ms ) о?ан деген с?раныспен те? болатынына сенеді. ?стіміздегі ?асырды? 30-шы жылдарында?ы капиталистік елдерді т?гел ?амты?ан "?лы да?дарыстан" шы?ар?ан Дж.Кейнс а?шаны жинап, са?тауды? ?ш психологиялы? к?зіне к??іл аударады: іскерлік ?шін, алыпсатарлы? ж?не са?ты?, болаша? ?шін а?ша. С?йтіп а?ша?а с?ранысты Кейнс былай к?рсетеді:

       МД-МД1+МД2=L1(У)+L2(r-r)

м?нда?ы:

       МД1 - іске ?алдырыл?ан а?ша?а с?раныс;

       МД2 - алыпсатарлы? с?раныс;

       r - нары?ты? ставка проценті,

       r - к?тілген процент нормасы.

Монетарлы? теорияны тере?детіп, а?шаны? ?ызметін к?шейтіп, оны? беделін к?теруге к?п ?лес ?ос?ан экономист - М.Фридмен. Ол а?ша?а с?ранысты? таза теориясын ?сынды. 

       МД=РF (rb, re, p, h, y, и).

       М?нда?ы ?ріптерді? м?ні:

       МД - номиналды а?ша ?алды?тарына жоспарлы с?раныс.

       Р - ба?аны? абсолютті де?гейі.

       rb - облигацияны? проценттік нормасы.

       re - акция табысыны? нары?ты? курсы.

       р - ба?а ?згерістеріні? ?ар?ыны.

       ? - ?лтты? байлы?ты? заттай ??рылымдары.

       у - т?ра?ты ба?ада?ы ?лтты? табыс.

       и - а?ша?а с?ранысты? бас?а факторлары.

       К?ріп отыр?анымыздай, монетарлы? теорияда а?шаны ?сыну мен о?ан с?ранысты? ?арапайым жай т?рінен к?рделі жа?дайларына дейін дамып отыр?ан. Е? бастысы м?нда а?шаны? М1, М2, М3 деген т?рлеріне, акциядан, облигациядан т?сетін табысты? процент нормаларына ерекше назар аударыл?ан. Айталы?, М1 а?шалары к?сіпкерлер мен іскер адамдар?а, сауда мен ?ндіріс саласына ?ажетті а?шалар. Ал М2, М3 а?шалары - М2 ж?не банктегі а?шаларды, акция, облигациядан т?сетін проценттерді ?осып алады. Егер ?аза?станда 22-00-дей ?р т?рлі банктер: мемлекеттік, халы?ты?, коммерциялы? ж?не жеке банктер бар екенін ескерсек, айналыс?а ?ажетті а?шаны компьютер машинасыны? ?здері де есептеп шы?аруы ?иын, ал ?кіметті? а?ша станоктері к?ндіз-т?ні істеп, а?ша жасап ?лгере алмай келеді. Айналыс?а а?шаны к?п шы?ару инфляцияны к?шейтетінін елді? б?рі біледі. Нары??а к?шкенге дейін айналыс?а керекті а?шаны  К.Маркс ?зіні? ?сын?ан ?арапайым формуласымен аны?талды: ол тауар ба?аларыны? барлы? сомасын айналыс санына б?лгенге те?. ?рине а?ша айналысына, айналыс?а ?ажет а?ша?а несиеге берілген тауарлар ж?не бас?а факторлар да ?сер етеді. ?алай болса да нары??а к?шкенге дейін мемлекеттік банк а?ша айналысына ?сер етіп отырды. Шет елдерде, ?сіресе, А?Ш-та жалпы а?ша айналысын реттеп, ?аржы-несие саясатын ж?ргізетін орталы? банк, федералды? резервтік ж?йе бар. Ол - банктерді? банкісі. Бас?а банктер оны? ?ас-?аба?ына ?арап ?рекет етеді. Федералды? резервтік ж?йе макроэкономикалы? де?гейде ?ызмет ат?арады. е? бастысы, банктік резервтерге ба?ылау жасап, осы ар?ылы а?ша мен несиені ?сынуды реттеп отырады.  

ІІІ-Тарау. ?аза?стан Республикасыны?  ба?а ж?йесі

         3.1. Ба?аны т?ра?тандыруды?  ?аза?станды? аспектілері  

         Нары?    экономикасына    ?ту    жа?дайында    ж?не     экономикалы?    да?дарысты     жоюда,      макроэкономикалы?     т?ра?тылы??а     ?ол     жеткізуде    ?Р    ба?аны   т?ра?тандыру      ма?ызды    роль    ат?арады.

          ?азіргі     уа?ытта    ?алыптас?ан    екі    де?гейлі     банктік     ж?йені?     ?ызмет     етуіне     байланысты     жасал?ан     талдауда,     оларды?     к?рсетіп     отыр?анындай,    кемшіліктерді?    басым    б?лігі    банктер    ?ызметін    реттейтін     нормативтік     базаны     жасауда?ы   артта    ?алушылы?       ж?не    оны?    іске    асырылуына     іс    ж?зінде    ба?ылау     жасау      механизмдеріндегі     кемшіліктермен     сипатталады.

     ?аза?стан   ?з  т?жірибесінде  к?птеген   ба?а   т?ра?тандыру  м?селелеріне  байланысты  басты   с?ра?тарды?  шешімін   тиімді  етіп   шешіп   келеді  ж?не  шешу  ?стінде. Осы   т?р?ыда  мемлекет   ба?а   т?ра?тандыру    шараларын   ?алыптастырып   ?лгерді. 

• Банкноталарды    монополиялы     т?рде    эмиссиялау;
• а?ша-несиелік     ?атынастарды    реттеу;
• сырт?ы    экономикалы?    ?атынастарды   ж?ргізу;
• банктерді?  ?ызметін   ж?йелеу;
• ?кімет    тарапынан  ба?аны  ?ада?алау  ж?не  т.б..

         А?ша-несиелік     саясат    ж?ргізу    ?шін    мемлекет    за?ды    бекітілген     ??ралдары    мен    операциялар  ар?ылы   ж?мыс   жасауда,    олар:   ?айта    ?аржыландыруды?    ресми    м?лшерлемелері,    банкілерге    ?ойылатын    резервтік     талаптар    нормативі,     ?ыс?а    мерзімді     ноталарды?     шы?арылымы,    ашы?    нары?     операциясын     ж?ргізу,   кредиттік    ж?не    депозиттік    операциялар,    вексельдерді    ?айта   есепке   алу   ж?не   т.б.

           Оларды    пайдалануды?    тиімділігін    республикада   2001-2004 жж.   ?алыптас?ан      инфляция    де?гейімен     (6,4-6,8%)    шамалау?а    болады.   

           Сонымен    ?атар     болаша?та    арты?    ?тімділікті    «депозиттерге   тарту»      ?лтты?    банкті?    басты    ??ралы    болатын     жоспары    бар.   Алайда    инфляциялы?     ?ысым     к?зі     сырттан  (сырт?ы    валюталы?    т?сімдер)      болса,    арты?    ?тімділікті    шексіз    азайту    б?л    операцияны?    тиімділігін    т?мендетуі    м?мкін.   М?ндай    жа?дайда    сырт?ы    т?сімдерді    реттеу    ба?ытында    шаралар    ?олдану    ?ажет.

          Институционалды?    жа?ынан    ?араса?    несие    ж?йесі    валюта   ?аржы    мекемелеріні?   кешені,    оны    мемлекет    экономиканы    реттеп    ат?ару    ?шін     белсенді    пайдаланады.   А?ша-несие    ж?йесі    ?о?амды?    ?дайы    ?ндірісті?    барлы?    механизмін    ?амтып,    ?ндірісті?    шо?ырлануы   мен    капиталды?    орталы?тануын    к?шейтіп,    бос    а?ша   ?аржыларын    елді?    экономикасына    ?олдану?а    септігін    тигізеді.

          ?азіргі    нары?ты?    экономикада    зейнеткерлер    ?оры,     са?тандыру     компаниялары,      ?зара      ?орлар,     инвестициялы?     банктер,    ипотекалы?     банктер,     ?арыз    са?тау   ассоциациялары     ж?не    т.б.        осы       сия?ты     арнаулы    ?аржы    несие    институттары    ерекше     орын    алады.    К?п    к?лемде     а?ша    ресурстарын    шо?ырландыр?ан    б?л    институттар     капиталды    тиімді    орналастыру    ж?не    ?орлану    процесіне    белсене     ?атысады.

?орытынды

      Мемлекет  ?зіні?  ішкі  экономикасын  біршама  т?ра?тылы?та  дамытуда. Ба?аны   т?ра?тандыру  ?р ?ашаан  алдын  ала  ?з  жоспарлары  ар?ылы  есептелінетін  елді?  экономика  саласында?ы  ?тымды  ?адамдарымен  ?амтамасыз  етіледі.  Осы  орайда  ба?а  мен  елдегі  инфлиясия  шараларыны?  арасында?ы  байланыстарды  ж?йелі  т?рде  шешу  мен  мемлекетті?  игілігіне  ?ызмет  жасауын  ?ада?алау  негізгі  ба?ыттарды?  біріне  саналады.

     Халы?аралы? а?шалай талаптар мен міндеттемелерді мемлекеттік реттеумен байланысты бейнелейтін ж?не жекелеген елді? немесе барлы?

елді?  т?лем ?абілетін сипаттайтын  - халы?аралы? ?тімділік валюталы? ж?йені? элементі болып табылады. Халы?аралы? валюта ?тімділігіні? ??рылымына  шетел валютасы, алтын, Халы?аралы? валюталы? ?атынастар?а резервтік позиция, СДР ж?не ЭКЮ-да?ы шоттар кіреді.      Айма?ты? валюталы? ж?йелерді? пайда болуыны? себептеріні? біріне, жа?а валюталы? орталы?ты ??ру ж?не оны д?ниеж?зілік валюталы? ж?йе аума?ына ?осу жатады. Айма?ты? валюталы? ж?йе - валюталы? ба?амдарды? ауыт?уын азайту ж?не интеграциялау процессті ынталандыру ма?сатында бірлестікке м?ше елдерді? валюталы? ?атынастарын мемлекеттік-???ы?ты? ?йымдастыру формасыны? ж?не экономикалы? интеграция негізінде валюталарды? ?ызмет етуімен байланысты ?алыптасатын ?о?амды? ?атынастарды? жиынты?ы болып табылады.

      Мемлекетті? валюта ресурстары былайша пайдаланылады:

      1) ?лтты? банк: "валюталы? бас?ыншылы?тарды" - елдегі т?ра?ты а?ша айналысын ?амтамасыз ету ж?ніндегі мемлекетті? стратегиялы? жоспарлармен аны?талатын, реттелетін де?гейде ?лтты? валюта ба?амын ?олдап отыру ма?сатында валютаны сатуды ж?зеге асыру ?шін; ?лтты? банкті? ?арыздары мен бас?а міндеттемелері бойынша есеп айырысу ?шін;

       2) ?аржы министрлігі: ?арыздар туралы келісімшартпен белгіленген уа?ытта сырт?ы берешекті ?теу графигі бойынша жабу ?шін; халы?аралы? ?йымдарда?ы м?шелік ?шін жарналар т?леу; елшіліктерді?, консулды?тарды?, ?кілділіктерді? ж?не бас?а елдердегі осындай органдарды? ж?мысын ?аржыландыру ?шін;

        3) ?кімет органдары: мемлекеттік ?ажеттерді - тауарлар мен к?пшілік ?олды б?йымдарды импорттау ж?ніндегі орталы?тандырыл?ан сатып алуды ?ана?аттандыру ?шін;

        4) Бас?аруды? жергілікті органдары - коммуналды? шаруашылы?ты?, ?ндірістік емес сфераны? ?ажеттіліктерін, айма?тарды? жергілікті инфра??рылымын дамытуды, халы?ты? т?рлі елеулі ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыру ?шін.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:

1.   Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.

2.   Берденов ?. ?аза?стан мемлекет ретінде ?алыптасуы мен экономиканы? дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.

3.   Воловой В.В. Политэкономия. М, 1999.

4.   Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.

5.   Ермекова Э.М. Состояние и перспективы развития социальной сферы в Казахстане: занятость и уровень жизни населения // Вестник КазГУ 2001 №5.

6.   Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годы?, Алматы, Агенство РК по статистике.

7.   Кубаев Е. Экономичская политика и экономический рост. Алматы,  2000 г.

8.   Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.

9.   Курс переходной экономики. Под.ред. Л.И. Абалкина. М, 1997 г.

10. Казахстан в цифрах за 2004 год. Агентство РК по статистике. 2004.

11. ?аза?стан Республикасыны? Президентіні? жолдауы.//Егеменді ?аза?стан 2003, 5 с?уір.

12. ?аза?стан Республикасыны? Президентіні? жолдауы.//Егеменді ?аза?стан 2005, 18 а?пан.