Банк ж?йесі - тарихы, дамуы, ??рылымы, жетілдіру м?селелері

МАЗМ?НЫ

Кіріспе ………………………………………………………………………….3

I Банк ж?йесіні? дамуыны? теориялы? негізі

1.1 Банк ж?йесіні?  даму тарихы .........................................................................5

1.2 Банк ж?йесіні?  ??рылымы ........................................................................9

II ?аза?стан Республикасыны?  банк ж?йесіні?  дамуын талдау ж?не жетілдіру жолдары

2.1 Орталы? банк ж?не оны?  ?ызметтері талдау...............................................12

2.2 Коммерциялы? банк ж?не оны?  ?ызметтерін талдау ................................17

III ?аза?стан Республикасында?ы банк ж?йесіндегі м?селелер ж?не

      жетілдіру жолдары..................................................................................25

?орытынды ........................................................................................................28

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер ..............................................................................30

 

К І Р І С П Е

Кез келген мемлекетті?  экономикасында ірі к?сіпорындар,ша?ын ж?не орта к?сіпкерлікпен ?атар мемлекетті?  дамуыны?  негізі – банк ж?йесіні?  ?алыпты ж?мыс істеуі екенін ?лемдік практика к?рсетуде.

Нары? экономикасы, шаруашылы? ж?йесі интеграциялану кезе?інде ?аражат ??рау мен оны пайдалану ?рдісі ?рт?рлі экономикалы?  т?л?алар арасында?ы ?р-?илы ?арым-?атынастар?а с?йкес дамиды.Ондай т?л?алар – халы?ты?  ?зі,одан кейінгісі: мемлекет ж?не банк,бас?а ?аржылы? делдалдар.

Банкті?  мазм?ны мен ат?арылымы оны?  экономикадаы ма?ызын к?рсетеді. Банкті?  ма?ызы о?ан ж?ктелген міндеттермен ай?ындалады. Банкке ж?ктелген міндеттер мыналарды ?амтамасыз етеді:

- ?ндірісті?  ?здіксіздігін ж?не оны жеделдетуін ?амтамасыз етуге керекті, бос а?ша капиталды, ресурстарды шо?ырландыру;

- а?ша айналымын т?ртіпке келтіріп, оны рационализациялау болып табылады.

         Банк -?зіні?  жар?ысы бар, толы? шаруашылы? есеп ж?не ?зін ?зі ?аржыландыру негізінде ?ызмет жасайтын за?ды т?л?а. Ол а?ша ?араатын тарту, орналастыру ж?не бас?а банктік операцияла ж?ргізетін мекеме.

Уа?ытша бос а?ша ресурстарды шо?ырландыру ат?арымынан, бір жа?ынан банк уа?ытша бос а?ша ресурстарын жинаушы, екінші жа?ынан, оларды бас?а уа?ытша ?осымша ?аражат?а м??таж шаруашылы? ж?ргізуші субъектілерге беруші.

         Банктерді?  а?ша ?аражатын шо?ырландыру, кейіннен оларды ?айта б?лу, ?ндіріс пен айналымны?  ?здіксіздігін ?атамасыз етіп ?ана ?оймай, б?кіл ?дайы ?ндірісті?  процессін жеделдетеді.

         Банк ісіні?  ерте сатысыны?  ?зінде банктер а?ша ?аржысын са?тауды, оларды, ішкі ж?не сырт?ы экономикалы?, айналымдардан сауда операцияларына с?йкес аударуды ?амтамасыз еткен ж?не олар елді?  а?ша белгісін, екінші елді?  валютасына айырбастаушы болып к?рінген. Одан бері  банкті?  ісіні?  техологиясы айтарлы?тай ?згерген. 

         ?азігі кезе?де нары?ты? типпен дамы?ан едерді?  бары?ында дерлік екі денгейлі банк ж?йесі ??рылып, белсенді т?рде одан ?рі ?рістеуде.

         ?аза?стан Республикасында «?аза?стан Респубикасы банктер ж?е банк ?ызметі туралы» республика Президентіні?  1995 жыл?ы 31 тамызда?ы за? к?ші бар жарлы?ында «?аза?станны?  екі денгейлі банк ж?йесі бар бірінші денгейдегі мемлекетті?  ?лтты? банкі, ал бас?а бактерді?  барлы?ы екінші денгейлі я?ни коммерциялы? банктер» делінген.

         Банк ж?не тауарлы, а?шалай ?арым ?атынастарды?  даму тарихы т?р?ыдан ?атарлас ж?реді ж?не ?зара ты?ыз байланыста болады. Банктік шаруашылы? ?мірді?  орталы?ы барлы? эконмиканы?  негізгі т?йіні болып табылады.

         Со??ы жылдары ?аза?стан Республкасыны?  экономикалы? ахуалыны?  дамуына ?арамастан, ?Р дамушы мемлекеттерді?  белгілерімен сипатталады. Б?л белгілер ?лтты? валютаны?  ?рекет етумен шектелмейді ж?не ол мемлекет тарапынан тыс еркін конвертацияланбайды, ба?алы ?а?аздар нары?ыны?  т?мен денгейіндегі ?тімділігімен сипатталуда.

         ?аза?стан Республикасы ?кіметі жалпы экономикалы? т?ра?тылы? ж?не инвесторлар сенімін ?сіруді ?амтаасыз ету ?шін бір?атар шараларды ?олдануда. Біра?, ?аза?станда?ы болаша? экономикаы? т?ра?тылы?ты?  перспективалары м?нді т?рде ?кіметпен, ?аржы Министрлігімен, ?лтты? Банкпен ж?не бас?а да мекемеерді?  ?абылда?ан бір?атар экономикалы? шаралар?а тіклей т?уелді.

         Курсты? ж?мысты?  ма?саты- банк ісіні?  ж?не банк ж?йесіні?  дамуына, шыу тегіне сипатама бере отырып, ?аза?станнны?  банк жйесіні?  дамуына ж?не онда?ы м?селелер мен оларды шешу жолдарына то?талу болып табылады.

         Ж?мысты?  міндеттері болып:

• ?аза?станны?  банк ж?йесі мен банк ж?йесіні?  даму тарихына то?талу;
• Орталы? банкті?  дамуы мен ?ызметтерін ?арастыру;
• коммерциялы? банктерді?  дамуы мен ?ызметтерін ?арастыру.

 Курсты? ж?мыс екі б?лімнен: бірінші б?лімде банк ж?йесіні?  теориялы? негізі онда:банк ж?йесіні?  даму тарихы мен банк ж?йесіні?  ??рылымы мен ?ызметтері, ал екінші б?лімде ?аза?стан Республикасыны?  банк ж?йесіні?  дамуын талдау ж?не жетілдіру жолдары онда: Орталы? банк ж?не оны?  ?ызметтері талдау, коммерциялы? банк ж?не оны?  ?ызметтерін талдау жасай отырып, ?аза?стан Республикасында?ы банк ж?йесіндегі проблемалар ж?не жетілдіру жолдары ?арастырыл?ан ж?не ?орытынды мен пайдаланыл?ан ?дебиеттерден т?рады.

 

I Банк ж?йесіні?  дамуыны? теориялы? негізі

1.1 Банк ж?йесіні?  даму тарихы

Банктер несие ж?йесiнi? негiзгi буыны. Себебi банк мемлекетпен к?сiпорындарды? . Акционерлiк ?о?амны?  ж?не шаруашылы? субъектiлердi? халы?ты?  бос а?шасын шо?ырландырып iс ж?зiндегi капитал?а айналдырады. Осы айтып ?ткен ба?ытына байланысты банк т?лем есептеу, несие беру, са?тандыру ж?не т.б. операцияны ж?ргiзедi.

Ежелгі ?асырлар тарихы кейінгі ?рпа??а банктерді?  ?ашан пайда бол?аны туралы ?ана емес, сондай а? оларды?  ?андай операцияларды орында?аны туралы да толы? м?ліметтер ?алдырма?ан.

Кейбір ?алымдарды?  пікірінше, ал?аш?ы банкттер капитализмні?  мануфактура т?сында ж?не е? бастысы Италияны?  жекелеген ?алаларында (Венеция, Генуе) ХIV-ХV ?асырларда пайда бол?ан. Оларды?  е?бектерінде банк тауар шаруашылы?ыны?  ерекше институты ретінде тауар шаруашылы?ыны?  ерте кезе?інде, я?ни тауар а?ша ?атынастарыны?  дамуына байланыссыз, а?ша айналысын реттеу ?шін пайда бол?ан делінеді.

XVI-XVII ?асырларда Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте, Нюркбергте саудагер клиентте арасында ?олма ?ол а?шасыз есеп айырысуды ж?зеге асыру ?шін Жиробанктер ??рылды. Жиробанктер ?здеріні?  клиенттері арасында белгілі салма?ы бар ба?алы металдардан жасалан а?ша бірліктері ар?ылы есеп айырысулар ж?ргізді. ?здеіні?  ос а?ша ?аражаттарын жиробанктер мемлекетке, ?алалар?а ж?не арты?шылы?ы бар компанияар?а ссуда?а берді.

Ал кейбір мамандар банкті одан да ерте мерзімде феодализм т?сында, пайда бол?ан деп атайды. Олар феодалды? шаруашылы? т?сында банктегі т?лемдегі делдалды? ?ызметіні?  ?ажеттілігінен пайда бол?анын айтады /3/.

Дегенмен осы декектерге с?йене отырып, банктерді?  пайда болуыны?  екі мы?  жылды? тарихы бар екендігін айту?а болады.

Банк италян с?зiнен Bank – орынды? ма?ынада “Айырбас орында?ы-Айырбас орны” дегендi бiлдiредi. Б?л айырбас орыны туарлармен сауда жасалатын ала?дарда ??рылады. Сауда мемлекеттермен ?алаларды?  жекелеген т?л?аларды?  ?рт?рлі монеталарымен жасал?ан. Ол уа?ытта монеталарды?  бірт?тас ж?йесі болма?анды?тан, оларды?  сауда сатты? барысында ?рт?рлі формада?ы монетаар кедескен. Банктер пайда болар алдын а?ша сауда капиталыны?  ?кілдері саудагерлерді?  а?шалай салымдарын ?абылдап, оларды ?рт?рлі елді?  а?шаларын айырбасту?а маманданып отыр?ан. Уа?ыт ?те келе, айырбастаушылар б?л салымдарды, сондай а? ?здеріні?  а?ша ?аражаттарын ссуда?а беріп, пайыз алу ?шін пайдалана бастады. С?йтіп айырбастаушылар біртінде, банкирлерге айналды,

Бізді?  т?сінігімізше банк ??ымы айырбастаушыларды?  ж?не оларды?  айырбас орындарыны?  болуымен сипатталады. Ал?аш?ы банктерді?  Италияда пайда болу себебі, оны?  сол уа?ыттарда д?ниеж?зілік сауда орталы?ы бол?анды?ы ескеріп, ?р елді?  а?шалары мен тауарларыны?  сол елге ?арай а?ылып, банкирлерді?  сауда операцияларына тікелей ?атысуына байланысты т?сіндіріледі. Тарихшыларды?  пікірінше, б.э.д. 2300 жыл б?рын холдейлерді?  сауда компаниялары пайда болып, оар ?здеріні?  тікелей ?ызметтерімен ?атар, ссудалар берген. Олар б.э.д. IV ?асырда Ежелгі Грецияда да жасал?ан. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым ?абылдай отырып, белгілі бір а?ы т?леу ар?ылы а?шалар айырбасын ж?ргізіпи отыр?ан.

Тарихшыларды?  пайымдауынша ал?аш?ы банктік операцияларды жекелеген т?л?алар ж?не ?олында а?шалай ?аражаттары бар шіркеу мекемелері ж?ргізген екен.

Шіркеулер ??ндылы?тарды са?тайтын е? сенімді орындар бол?ан. Сол уа?ыттары елгілі гректі?  шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) а?ша са?таумен айналыс?ан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жа?алауында?ы елдерді?  салымдары, ал Дельфада Аполлон шіркеуіне барлы? еуропалы? Грецияны?  бос а?ша ?аражаттары шо?ырланыпты.

С?йтіп, ал?аш?ы банктер жина?тал?ан а?ша ?аражаттарын ?оз?алыссыз жату?а болмайтынды?ын, оарды уа?ытша пайдалану?а беріп, пайда табу ?ажеттігін т?сінеді.

Банктер несиелік оерациялар ж?ргізумен ?атар, салым иелеріне біртіндеп есеп айырысу ?ызметін де к?рсетті. Есеп айырысулар банктегі салым иелеріні?  бір шотынан бас?а бір шот?а аудару ар?ылы ж?ргізіледі.

Есеп айырысуларды же?ілдету ма?сатында ежелгі банктер ?здеріні?  банктік билеттерін шы?арды. Олар толы? ??нды а?шалармен ?атар айналыста ж?рді. Ал?ашы акционерлік банк А?ылшын банкі 1964 жылы ??рылып, ?кіметтен банкнота шы?ару?а ???ы? алды.

М?ны?  ?зі ал?аш?ы бактерді?  капитализмні?  мануфакиура жа?дайында, банкирлер ?йлері ретінде пайда бл?анын ку?ландырады. М?нда?ы несие беруші мен ?арыз алушыларды?  болуы банктерді?  пайда болуыны?  тек ал?ышарттарын ?ана сипаттайды.

Аны?тамалы? басылымдарда банк «ірі несиелік мекеме» ретінде сипатталады. Несиелік істі?  даму денгейіне байланысты ж?не несие берушілерді?  несиелік операциялары бір ж?йеге айналдыру н?тижесінде жеке несие беруші ?зіні?  несие беуін то?татады. Несие теке ?ана т?тыну ма?сатына ?ана берілмей, шаруашылы? операцияларды?  ?ажеттілігін де ?ана?аттандыра бастайды. Несиелік м?мілелер жасаумен бірге несие беруші ?зіні?  клиентіні?  тапсырмалары бойынша есеп айырысу ж?не бас?а да операцияларды жзеге асырады. С?йтіп, банктер а?ша шаруашылы?ыны?  осы даму сатысына ?те отырып, барлы? операцияларды бірдей к?рсететін біт?тас орталы??а айналды. Демек, ал?аш?ы банктер капитализмні?  мануфактура сатысынан да б?рын я?ни мемлекетті?  ??рылу кезе?інде пайда бол?ан дегенге негіз бар. М?ндай ?атынастарды?  ??л иеленушілік ?о?амында бол?анды?тан тарих ку?.

Ежелгі Римде нормалары болан, ол нормалар?а с?йкес б.э.д. III ?. айырбас ісіне мамандандырыл?ан Римдік банкирлерде кумулияр деп атады. Олар?а несиелік операцияларды ж?ргізуге р??сат етілмеген. Тарихшыларды?  айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек ?ана несие беріп ?ана ?оймай, сондай а? жер б?лімшелерін сатып алу сату, ж?не бас?а да операцияларды орында?ан. Жо?арыда?ыларды ескере отырып біз банктерді?  жалпы операциялары мен ?ызметтеріні?  банктеді?  дамуына то?талды?. Енді ?аза?станда банктерді?  дамуына кееті болса?, ?аза?станда банк ж?йесіні?  дамуы келесі кезе?дерден т?рды:

Бірінші кезе?; 1917 ж.мен 1930 жылдар араы?ында патшалы? Ресейден ?ал?ан банк ж?йесін жа?адан ?алыптастыру, б?л кезде ?рт?рлі меншіктегі банктер мен несие мекемелері ?атар ?ызмет істеді.

Екінші кезе?:  1930 жылдар мен 1987 жылдар аралы?ы елде КСРО Мемлекеттік банкі ?мбебеп ?ызмет ат?арады, я?ни ол мемлекетті?  Орталы? банкі ретінде эмиссиялау ж?не несие беру ?ызметімен ?оса клиенттерге де ?ызмет к?рсеті.

?шінші кезе?: 1988-1991 жылдар аралы?ында елде мемлекеттік мамандандырыл?ан банктерді?  ??рылуы, я?ни КСРО мемлекеттік банкі банктерді?  банкісі ретінде эмиссиялы?, ереже, н?с?ау ж?не та?ы бас?а ?ызметтермен ш??ылданып, ал мамандан?ан банктер экономиканы?  ?рт?рлі салаларына ?ызмет к?рсетті. Сонымен бірге 1990 жылы басыда кооперативтік ?не коммерциялы? банктер де ??рыла бастады.

Т?ртінші кезе?, 1991 жылдан ?азірі уа?ыт?а дейін нары?ты? банк ж?йесіні?  ?алыптасу кезе?і, я?ни т?уелсіз республиканы?  нары?ты? ?атынастар?а ?ту жа?дайында екі денгейлік банк ж?йесіні?  пайда болуы ж?не дамуы.

Осы кезе?дерді сипаттаманы келе келесі кестеден к?руімізге болады.

Кесте 1

?аза?станда банк ж?йесіні?  ?алыптасу ж?не даму кезе?дері

 

1930 жыл?а дейінгі банк ж?йесі	1930-1987 жылдар (ода?ты? бір денгейлі банк ж?йесі)	1988-1990 жылдар (ода?ты? бірденгейлі мамандан?ан банктер ж?йесі)	1991 жылдан бастап (дербес екі денгейі банк ж?йесі)
Ресей Мемлекеттік банкі  ж?не к?птеген несие банк мекемелері	1КСРО Мембанкі (оны?  ішінде КСРО мемлекеттік е?бек жина? кассалары ж?йесі). 2КСРО Мемлекеттік ??рылыс банкі. 3 КСРО Сырт?ы сауда банкі.	1банк ж?йесін ?айта ?йымдаст-ыру:КСРО Мем-банкі ж?не маманданды-рыл?ан банктер: КСРО ?нерк?сіп ??рылыс банкі, КСРО Агро?нерк?сіп банкі, КСРО Т?р?ын ?й ?леуметтік банкі. КСРО Жина? банкі. КСРО Сырт?ы экономика банкі. 2 Жа?адан кооперативтік ж?не коммерциялы? банктерді?  ??рыла бастауы.	Егемен ?аза?станда ?зіні?  банк ж?йесіні?  ??рылуы. Екі денгейлі банк ж?йесі ?лтты? банк ж?не коммерциялы? банктер.

 

?азіргі уа?ытта экономикасы нары?ты? типпен дамы?а мемлекеттерді?  барлы?ында дерлік екі денгейлі банк ж?йесі ?алыптас?ан. Оны?  бірінші денгейінде эмиссиялы?, ?ада?алау, н?с?ау ереже шы?ару, р??сат ету та?ы бас?а ?ызметтер, ал екінші денгейіне клиентерге ?ызмет к?рсету негізделген. Б?л елдерді?  т?жірибесі д?лелдегендей оларды?  арлы? ж?йесі а?ша айналымын ?йымдастыратын орталы? банкпен, ал к?сіпорындарды, ?йымдарды ж?не халы?ты несиелейтін коммерциялы? банктерден ??рыл?ан.

Банктерді эмиссиялы? ж?не коммерциялы? деп б?лу ?аза?стан мемлекеттіні?  жа?а экономикалы? механизімін ??ру?а септігін тигізеді.

1.2 Банк ж?йесіні?  ??рылымы 

«?аза?сатн республикасында?ы банктер ж?не банк ?ызметі туралы» республика Президентіні?  Жарлы?ында 1995 жыл?ы  31 тамызда?ы за? к?ші бар жарлы?ында?ы  «?аза?станда екі денгейлі банк жйесі бар» деліген. ?лтты? банк –мемлекетті?  орталы? банкі, ол банк ж?йесіні?  жо?ар?ы (бірінші денгейіндегі) банк. Бас?а банктерді?  барлы?ы банк ж?йесіні?  т?мегі (екінші) денгейіндегі банктер делінген.

?азіргі кезде ?аза?стан Республикасында нары?ты? банк ж?йесінде ?р т?рлі меншік формасында?ы банктер мен несие мекемелері ?ызмет істеуде. Оларды?  ішінде:

         Мемлекеттік банк – ?кімет ?аулысымен ??рыл?ан екінші денгейлі банк, оны?  жар?ылы? ?орыны?  иеленушісі ?кімет.

         Инвестициялы? банк – негізінен тікелей ж?не порфельдік инвестиция тартумен ш??ылданатын екінші енгейлі банк.

         5. Шетелдер ?атысушы банк - орналастырыл?ан акцияларыны? ?штен бiрiнен астамы: 
     а) ?аза?стан Республикасыны? резиденттерi еместердi?; 
     б) орналастырыл?ан акцияларыны? немесе жар?ылы? капиталдар?а ?атысу ?лестерiнi? ?штен бірiнен астамы ?аза?стан Республикасыны? резиденттерi еместердi? не солар?а ??сас ?аза?стан Республикасы резиденттерiнi? - за?ды т?л?аларыны? иелiгiнде, меншiгiнде ж?не/немесе бас?аруында болатын ?аза?стан Республикасы резиденттерiнi? - за?ды т?л?аларыны?; 
     в) ?аза?стан Республикасыны? резиденттерi емес т?л?аларды? ?аражаттарына билiк етушiлер (сенiм бiлдiрiлген адамдар) болып табылатын ?аза?стан Республикасы резиденттерiнi? иелiгiнде, меншiгiнде ж?не/немесе бас?аруында болатын екiншi де?гейдегi банк. 
      Мемлекетаралы? банк - халы?аралы? шарт (келiсiм) негiзiнде ??рылып, ж?мыс iстеп т?р?ан, ??рылтайшылары ?аза?стан Республикасыны? ?кiметi (немесе ол у?кiлдiк берген мемлекеттiк орган) мен сол шарт?а (келiсiмге) ?ол ?ой?ан мемлекеттердi? ?кiметтерi болып табылатын банк.
         Банктік емес несие ?аржы мекемелері ?лтты? банкті?  лицензиясы негізінде кейбір банктік операция ж?ргізуге ???ы бар банктік емес за?ды т?л?алар.

      Банк - осы За??а с?йкес банк ?ызметiн ж?зеге асыру?а ???ылы коммерциялы? ?йым болып табылатын за?ды т?л?а. 
      Банктi? ресми м?ртебесi за?ды т?л?аны ?ділет органдарында (тіркеуші органдарда) (б?дан ?рі - ?ділет органдары) банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен ж?не банк операцияларын ж?ргiзуге ?аржы рыногы мен ?аржылы? ?йымдарды реттеу ж?не ?ада?алау ж?нiндегi у?кілетті органны? (б?дан ?рi - у?кiлеттi орган) лицензиясы болуымен белгiленедi. 
     Банкiнi? ресми м?ртебесi жо? бiрде-бiр за?ды т?л?а "банк" деп атала алмайды немесе ?зiн банк ?ызметiмен айналысушы ретiнде сипаттай алмайды.
      Банк бас?армасы т?р?ан жер (почта бойынша мекен-жайы) банк т?р?ан жер деп танылады.

         Коммерциялы? банктер – к?сіорындармен ?йымдар?а, ондай а? халы??а тікелей ж?не жан жа?ты кешенді ?ызмет к?рсеттін банктер. Б?л оларды?  бас?а арнаулы несие мекемелерінен айырмашылы?ы. Ал банктік емес несие мекемелеріні?  банктерден ?згешелігі олар тек кейбір банктік операциялар ж?ргізумен ж?не кейбір ?ызмет т?рін к?рсетумен ш??ылданады. Коммерциялы? банктерді?  негізгі ма?саты  не??рлым жо?ар?ы пайда табу.

         Банкті?  жар?ылы? ?оры оны?  міндеттемелерін ?амтамасыз етіп, банктік опреациялар ж?ргізуді?  негізгі к?зі олып саналады. Ал?аш?ыда ол (мемлекеттік банкті ?оспа?анда) акция сату есебінен, немесе ??рылтайшыларды?  жарнасы есебінен ?алыптасады. Банкті?  ??рылтайшылары мен акционерлері сатып ал?ан акцияларына тек а?ша т?леуге міндетті. Жабы? акционерлік ?о?ам т?ріндегі банкті?  акциясын т?леуге оны?  несиеге ал?ан, кепілге ал?ан ж?не бас?а да тартыл?ан ?аражатты ?олдану?а болмайды. Банкті?  акциясы ал?аш?ы нары?та барлы? ??рылтайылар?а бірдей ??нмен, я?ни акцияны?  к?рсетілген ??нымен сатылады. Жа?адан ??рыл?ан банкті?  оны?  ??рылтайы ?аражаттарында жариялан?ан жар?ылы? ?орыны?  елу процентін акционерлері банк тіркеден ?ткен кезге дейін, ал тіркеуден ?ткен кезе?нен басап бір жыл ішінде т?гел т?леуі ?ажет /10/.

Жар?ылы? ?орды молайту екі жолмен ж?ргізіледі:

Біріншіден, ?осымша акцияларды шы?ару, оны?  ішінде банкті?  пайдасын капталдандыру ж?не банкті?  облигациясын оны?  акциясына айырбастау есебінен.

Жалпы банктерді?  ?ызметтерi:

• уа?ытша бос а?ша ?аражатын тарту жина?тау ж?не оны ?арыз капиталына айналдыру;
• к?сiпорындар?а мемлекетке жеке т?л?а?а несие беру, ба?алы ?а?азбен операция ж?ргiзу;
• а?ша айналымын реттеу;
• айналым?а несие ??ралын шы?ару;
• экономикалы?, ?аржылы? ке?ес беру;
• эмиссиялы? ?ызмет ат?ару.

Банк ?зiнi? жар?ысы бар толы? шаруашылы? есеп ж?не ?зiн-?зi ?аржыландыру негiзiнде ?ызмет жасайтын за?ды т?л?а болып табылады. Мемлекеттiк банк осы за? бойынша ?ызмет ат?арып жо?ар?ы ке?есiне есеп бередi. ?Р за?ына сай мемлекеттiк банк деп капиталы толы?ынан ?кiмет иелiгiнде немесе акционерлiк капиталды?  басым б?лiгi мемлекеттiк ??рылтайшыларды?  акциясы бол?анда есептеледi. Коммерциялы? банктер ол ?здерiнi? акционерлер жиналысында ?абылдан?ан жар?ысы бойынша ?ызмет iстейдi.

Екіншіден акцияны?  к?рсетілген ??нын ?сіру жолымен.

Банкті?  жо?ары ас?аушы органы акционерлерді?  жалпы жиналысы, оны?  а?ымда?ы ?ызметін банкті?  бас?армасы ж?ргізеді. Банкті?  бас?арушы ?ызметкерлері болып, ?ада?алау ке?есіні?  т?ра?асы ж?не оны?  м?шелері, Бас?арманы?  т?рса?асы ж?не оны?  орынбасарлары, банкті?  бас бухгалтері ж?не оны?  орынбасарлары, банк б?лімшесіні?  бірінші басшысы ж?не басбугалтері мен оларды?  орыбасарлары саналады. Банкті?  за??а с?йкес банкті?  Бас?армасыны?  т?ра?асы ж?не оны?  орынбасарлары, банк б?лімшесіні?  бірінші басшысы ж?не бас бухгалтері ?ызметке ?лтты? банкті?  келісімімен та?айындалады. ?детте олады?  банк ?йесіндегі: т?ра?а мен бас бухгалтер ?ш жылдан кем емес, ал оларды?  орынбасарлары екі жылдан кем емес ?ызмет стажы болуы шарт. Осы айтыл?ан ?ыметкерлер ?лтты? бакті?  келісімін ?ш ай?а дейін алмаса, ?з міндеттерін ?рі ?арай орындау?а ???ы жо?.

Акционелердін жиналысы кезекті ж?не кезектен тыс блып б?лінеді. Кезекті жиналыс жылма жыл есепті жылда?ы банк балансы жасал?аннан кейін бір айдан аспай ша?ырылуы керек,  ал кезектен тыс жиналыс ??рылтайшыларды? , ?ада?алау ке?есіні? , Тексеру комиссиясыны?  талабы бойынша  ша?ырылады.

Банкті?  ?йымды? ??рылымы ?р?айсысы белгілі бір міндетер мен талаптарды ат?аратын ?ызмет тараулары мен б?лімшелерден т?рады.

Жалпы кез келген банкті?  ?йымды? ??рылымы банктік оерацияларды ат?аратын міндеттерін ескеріп ?алыптасады.

 

II ?аза?стан Республикасыны?  банк ж?йесіні?  дамуын талдау ж?не жетілдіру жолдары

2.1 Орталы? банк ж?не оны?  ?ызметтері талдау

?лтты? банкіні?  республикада?ы банк ж?йесіні?  жо?ары (бірінші) де?гейіндегі банк,?з ?ызметін ?аза?стан Республикасы Президентіні?  1995 жыл?ы 30 наурызда?ы «?аза?стан Республикасыны?  ?лтты? банкі туралы За? к?ші бар Жарлы?ы бойынша ж?ргізеді ж?не осы Жарлы??а сай Президентке есеп береді. Сонымен ?атар ?лтты? банк ?з ?ызметінде ?аза?стан Республикасыны?  Конституциясын ж?не бас?а за?дарды, халы?аралы? шарттар мен келісімдерді басшылы??а алады.

?лтты? банк -  за?ды т?л?а, дербес балансы бар, ?зіне тікелей ба?ынатын т?менгі б?лімшелері мен бірге тіке ба?ыныста?ы бірт?тас орталы?тандырыл?ан ??рылым,іс-?рекетін толы? шаруашылы? есеп негізінде ж?ргізеді.?р т?рлі салы? жинаудан,баж салы??ын ж?не кеден салы?ын т?леуден босатылады. Ол республиканы?  кез келген жерінде ж?не одан тыс жерлерде ?зіні?  бас?армасын ж?не бас?ада б?лімшелерін ашу?а ???ы?ы бар. ?з ж?мысын ?кіметпен келісіп, ?немі ке?есіп ж?ргізеді.?кімет ?лтты? банкті? міндеттемелері бойынша жауапты емес,д?л сол сия?ты,егер ?зіне белгілі бір жауапкершілік алмаса, ?лтты? банк те ?кіметті? міндеттемелері бойынша жауап бермейді.?кіметті?  ?кілдік ж?не ат?арушы органдарыны?  ?лтты? банк пен оны?  ??рылымды? б?лімшелеріні?  за?ды ?ызметтерін ат?ару?а араласу?а ???ы?ы жо?.

Орталы? банктi? ?ызметтерi:

• ежелден ?алыптас?ан мемлекеттiк ?кiлi ретiнде за?ды т?рде банкнота шы?ару;
• орталы? банктi? а?ша несие реттеу ?ызметi ол экономиканы а?ша несие айналымына ?сер ету жолымен реттеу, я?ни ?кiметтi? экономикалы? саясатты?  ??рамдас элементi;
• орталы? банктi? сырт?ы экономикалы? ?ызметi. Мемлекеттiк валюталы? саясатын ж?ргiзетiн ж?не валюталы? ба?ылау органы болып табылады.
• орталы? банктi? банк iсi ?ызметi- негiзгi клиентi коммерциялы? банкер (б?л дегенiмiз коммерциялы? банктерден айырмашылы?ы);
• орталы? банк ?кiмет банк iсi ?ызметi. Ол ?рi кассирi, несие берушiсi, ?аржылы? ке?есшiсi;

Мемлекеттiк борышты бас?ару деп- орталы? банктi? зайымдарын орналастыру ж?не конверсия операциясын ж?ргiзу.

Орталы? банктi? операциялары:

Олар екi т?рге б?лiнедi: актив-ол осы ?аражатты орналастыру операциялары. Пассив- ол операциялар банктi? а?ша ?аражатын тартып  банктер ресурстарын ??ру операциялары.

Сонымен:

• мемлекет орталы? банкпен ты?ыз байланысты. Оны?  саясатына шексiз ы?пал етедi;
• орталы? банк- ол дербес за?ды т?л?а;
• а?ша несиелiк валюталы? т?ра?тылы?ты са?тауда?ы iс-?рекетiнi? тиiмдiлiгiне ?ажеттi жа?дай жасау;
• ?кiметтi? экономикалы? саясатыны?  негiзгi элементi а?ша несиелiк ?аржы саясатын орындау орталы? банкiнi? ?ызметiнi? т?йiнi болады.

Орталы? банктi? мiндетi- ол ?лтты? а?ша ?лшемiнi? т?лем ?абiлеттiлiгiмен валюталы? курсын банк ж?йесiнi? тиiмдiлiгiмен сенiмдiлiгiмен ?амтамасыз ету /14/.

?аза?стан Республикасында?ы банктер ж?не банк ?ызметi туралы Республика Президентiнi? 1995 жыл?ы 31-шi тамызда?ы за? к?шi бар жарлы?ында ?аза?станда?ы 2-шi де?гейлi банк ж?йесi бар дедi. Олар:

?лтты? банк- мемлекеттiк орталы? банк.

Бас?а барлы? банктердi за?да т?менгi де?гейлi банк деп жазыл?ан.

?лтты? статистика к?рсеткiшi бойынша 2000 жылды?  басында 55 екiншi де?гейлi банк аны?тал?ан. Оны?  iшiнде бiреуi мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралы? 22 шетелдiк ?атысуымен, 17 шетел ?кiлдiгi ашыл?ан.  республикада тiркеуден ?ткен 44 ломбард, 7 несиелiк серiптестiгi ж?не кейбiр банктiк операция ж?ргiзетiн 46 бас?а мекеме бар.

?аза?стан ?лтты? банкі ?аза?стан Республикасы за?дарыны?  негізінде ?зіні? ?ызметіне ?арай ?лтты? банк берген лицензия негізінде кейбір банктік операция т?рлерін ж?ргізетін барлы? банктерді? ,бактік емес ?аржы мекемелеріні? міндетті т?рде орындауы ?шін нормативтік актілер шы?арады.Ол нормативтік актілер «?аза?стан ?лтты? Банкіні?  хабаршысы? , «Вестник Национального Банка Казахстана? атты ?аза? ж?не орыс тілдерінде шы?атын ресми басылымдарда жарияланады.

?лтты? банкті? негізгі міндеті  - ?лтты? валютаны? ішкі ж?не сырт?ы т?рлаулылы?ын ?амтамасыз ету. Сонды?тан ол:

• а?ша айналымы,несие,банктік есеп айырысу мен валюталы? ?атынастарды ?йымдастырады;
• а?ша,несие ж?не банк ж?йелеріні?  т?ра?ты ?ызметін ?амтамасыз етеді;
• несие берушілер мен салымшаларды? ,сондай-а? шетел валютасын сатып алу-сату  ж?не бас?а ?йымдарды?  м?ддесін ?ор?ау ж?не оларды?  ж?мысын ба?ылау сия?ты мемлекетті?  экономикалы? саясатын ж?ргізеді.

?лтты? банкті? міндеті оны?  ат?аратын  ?ызметтері ар?ылы орындалады :

         Біріншіден,?аза?стан Республикасында мемлекеттік а?ша-несие саясатын ж?ргізу, я?ни ?лтты? банк айналымда?ы а?ша массасыны? к?лемін реттеумен ж?не ресми проценттік м?лшерді?  де?гейін ?згертумен ш??ылданады.Егер а?ша-несиелік реттеу ?дісімен инфляция де?гейін тежеу м?мкіндігі болма?ан жа?дайда ?лтты? банкті? несие салымдарын шектеуге ж?не банк операциялары бойынша проценттік м?лшерді ?згертуге ???ы?ы бар. Сондай –а? алты ай?а дейінгі мерзімге шы?арыл?ан бірінші класты? жай ж?не айналмалы вексельдерді,чектерді сатып алып ж?не ?айта сатады.

?лтты? банк ?зіні? ба?алы ?а?аздарын шы?арады, сонымен ?атар мемлекеттік ба?алы ?а?аздарды, облигацияларды, депозиттік сертификаттарды, дисконтты? ж?не ?тер мерзімі бір жыл?а дейінгі проценттік ба?алы ?а?аздарды сатып алу ж?не сатумен ш??ылданады.?лтты? банкте са?талатын міндетті резервтерді? нормативін белгілеп, айналымда ж?ретін т?лем ??ралдарыны? т?рлерін аны?тайды.

         Екіншіден, ?аза?стан Республикасында ?олданылатын банкнота ж?не монетаны (те?ге мен тиынды) эмиссиялау.Ол ?шін ?лтты? банк номиналдарды? ??рылымын,те?ге мен тиындарды? пішінін (дизайн), оларды? ?ажетм?лшерін аны?тап,дайынды?ын ?амтамасыз етеді.

         ?лтты? банкті?  ?олма??ол а?ша ?аражатын шы?аратын,те?ге мен тиынны? ?олма-?ол а?шасыз эквивалентін алып сату ар?ылы айналыс?а т?суді ?йымдастыратын айыры?ша ???ы?ы бар.Сондай-а? ?олданыл?ан а?ша белгілерін айналымнан шы?арып,оларды жа?асымен айырбастап,тозы?ы жеткендерін жоюмен ш??ылданады.

         ?шіншіден, банктерді?  банкісі ?ызметін ат?ару. Ол ?шін ?лтты? банк республикада?ы ?айта ?аржыландыру ж?йесін ?йымдастырып,бірінші класты ( жо?ары ?тімді,?ауіпсіз) ба?алы ?а?аздармен ж?не бас?а активтермен ?амтамасыз етілген несиені алты ай мерзімге береді.?лтты? банк- екінші де?гейдегі банктер ?шін со??ы сатыда?ы несие беруші.Несиені ?лтты? валютамен де, шетел валютасымен де, сондай-а? ?амтамасыз етілген,ия болмаса ?амтамасыз етілмеген несиені ?лтты? банкті? бас?армасы белгіленген т?ртіппен ж?не мерзімге береді.?аза?стан Республикасында?ы есеп айырысу формалары мен т?ртібін аны?тап,?аза?станды? те?гемен ж?ргізілетін банкаралы? есептесуді ?з уа?ытымен ж?не то?таусыз ж?руін ?амтамасыз ететін т?лем ж?йесіні? ?ызметін ?йымдастырады.

         Т?ртіншіден,?кіметті?  ж?не мемлекеттік органдарды?  банкі ж?не агенті ?ызметін ат?ару ?шін кепілшісі ?кімет бол?ан республиканы? ішкі ж?не сырт?ы ?арызын ?теуге ?атысады, ?аржы министрлігіні? шоттары бойынша дебеттік ?алды?ты (сальдо) болдырмау ?шін ?ажетті іс-шараларды ?абылдайды.?аржы министрлігімен келісілген шарт негізінде мемлекеттік  ба?алы ?а?аздарды  орналастырып,оларды? депозиторлы? ісін ж?зеге асырады /8/.

         Бесіншіден,банктерді? ісін ба?ылау ж?не ?ада?алау ?ызметі. Ол ?шін ?аза?стан территориясында,сондай-а? одан шет жерлерде банктермен оларды? филиалдарын ашу?а р??сат ж?не банктік операциялар ж?ргізуге лицензия береді.Барлы? банктер,банк емес ?аржы мекемелері  ж?не оларды? клиенттері міндетті т?рде орындауы ?шін банк ісі,есептеу,есептесу,валюта операцияларын ж?ргізу м?селелері бойынша нормативтік актілер шы?арып,оларды? орындалуын ?ада?алайды.

         Банктердегі бухгалтерлік есеп айырысуды? ,бухгалтерлік,банктік ж?не бас?а есептін мерзімін,формасын,т?ртібін ж?не ?дісін бекітіп, сондай-ак оларды? орындалуын ба?ылайды. Банктер мен оларды? филиалдарыны? ?ызметін жергілікті жерде немесе аудиторлы? ?йымдарды шакырып бакылайды. ?лтты? банк ?зіні?  ба?ылау ?ызметін ат?ару ?шін банктерді? балансын, есебін ж?не бас?а ??жаттарын тексереді.

     Алтыншыдан, ваюталы? реттеу ж?не валюталы? ба?ылау ?ызметі. Оны ат?ару ?шін ?лтты? банк шетел валютасыны? ж?не шетел валютасында?ы ба?алы ?а?аздарды? айналым аясын ж?не т?ртібін белгілеп , шетел валютасымен ж?ргізілетін операциялар?а ?ажетті кезде, оны? ішінде проценттік м?лшер де?гейіне шектеу ?ояды .

    Резиденттер ?шін шетел валютасын ж?не шетел  валютасында?ы ба?алы ?а?аздарды ?аза?стан?а аудару , ?келу,?кету ж?не салып жіберу т?ртібін белгілеп, сондай-а? ?аза?стан Республикасыны? резиденттеріні? республикадан тыс шетел валютасында шот ашуыны? ма?сатын т?ртібін ж?не жа?дайын аны?тап, шот ашу?а р??сат береді.

     ?лтты? валютаны? шетел валютасымен салыстырып, курсын реттейді.Халы?аралы? есеп айырысуды ?йымдастырып, шетелдермен валюта-?аржылы? ж?не несие-есеп ?атынастарын жетілдіреді. Шетелден алын?ан банктік несиені? есебін жургізеді.

    Жетіншіден , елді? алтын валюта ?орларын бас?ару ?ызметі. Оны ат?ару ?шін ?лтты? банк мемлекетті? алтын валюта ?орларын ?алыптастырып, олармен операция ж?ргізеді. ?аза?стан Республикасы Президентіні? «Ба?алы металдар?а ж?не асыл тастар?а байланысты ?атынастарды мемлекеттік реттеу туралы?  За?куші бар Жарлы?ына сай ба?алы металдарды? ал?аш?ы саудасына бірінші сатып алушы ???ымен ?атынасып, ?аза?станды? ж?не бас?а ?ндірушілерден /сатып алушылардан/ ?лтты? банкті? алтын валюта ?орын толтыру ?шін ба?алы металдарды сатып алады. Оларды са?тау?а ?абылдап, одан  ?рі са?талуын ?амтамасыз етіп, ?ажет жа?дайда за??а с?йкес сатады.

     Президентті? немесе ?кіметті? тапсырмасы бойынша ?лтты? банкті? ?оймасында са?тау ?шін ?кіметтік /бюджеттік/ резервке алын?ан ?ундылы?тарды ?абылдайды.Алтын ж?не бас?а да ба?алы металл ??ймаларын,

монеталарды,??деген ж?не ??делмеген таби?и асыл тастарды ішкі ж?не сырт?ы нары?та сатып алу ж?не сату операцияларын ж?ргізеді.

     ?лтты? банк ?з шы?ындарын ?з ?аражатымен ?тейді. Оны? ?з ?аражаты:жар?ылы?, резерв капиталынан , ?айта ба?алау шоттары ж?не арнайы  провизияларынан /резервтерінен/ ??рылады.

     ?лтты? банкті? жар?ылы? капиталы 20 млрд те?геден ?алыптасады ж?не оны? міндеттемелерін ?амтамасыз етеді. Жар?ылы? капитал мемлекеттік бюджеттен б?лінген ?аржыдан , мемлекет берген негізгі ?орды? ??нынан  ж?не ?лтты? банкті? ал?ан пайдасынан ??рылады.

       Резерв капиталы жаргылы? капиталы м?лшерінен т?рады. Таза табысы есебінен толтырылып, ж?ргізілген  операциялар бойынша шы?ындарды ?теуге ж?мсалады.

        Алтын валюта активтерін ?айта ба?алау шоты оларды ?айта ба?алау шоты оларды ?айта ба?алаудан тускен іске асырылма?ан табысты есепке алу?а арналады. Б?л шотты? Ережесін ?лтты? банкті? Бас?армасы бекітеді. Алтын валюталы? резерв те?гені? ішкі ж?не сырт?ы  т?рлаулылы?ын  ?амтамасыз ету ?шін ??рылып ж?не ма?саттар?а ж?мсалады. Алтын валюталы? резерв  т?мендегі элементтерден ??рылады:

        . алтыннан:

         . банкнота, монета т?ріндегі шетел валютасынан, шетелдердегі ж?не республикада?ы ?лтты? банкті? шоттарында?ы  ?аржыларды? ?алды?тарынан:

       . ?лтты? банкте са?таулы валюталы? ??ндылы?тардан:

       . шетел ?кіметтері немесе халы?аралы? ?аржы  мекемелері шы?арып,кепілдік берген  ба?алы ?а?аздардан:

         .шетел валютасында?ы жай ж?не аударым вексельден:

        . ?тімділігі ж?не ?ауіпсіздігі ?амтамасыз етілген жа?дайда?ы шетел валютасында?ы бас?а сырт?ы  активтерден ??рылады.

Арнайы провизиялар /резервтер/ ?лтты? банкті?  шы?ыстары есебінен к?м?нді ж?не ?мітсіз талаптарынан, о?ан ?оса несиелерден, депозиттерден,  ба?алы ?а?аздардан, есеп айырысу кезіндегі  шы?ындардан, шоттарда?ы ?алды?тардан ж?не бас?а да активтерден, сондай-а? жалпы провизиялардан ??рылып, о?ан ая?талма?ан ??рылыс к?лемі ж?не  ?лтты? банкті? монетарлы? емес талаптары ж?не ?леуметтік  сипатта?ы т?лемдер кіреді.

    ?лтты? банкті? ?аржылы? жылда?ы таза табысы оны?  іс ж?зінде ал?ан кірістері мен осы жыл?ы шы?ын арасында?ы айырма?а те? Шы?ын?а  шы?арылып тастал?ан  к?м?нді борыштар, активтерді? , оны? ішінде айналым?а шы?арыл?ан  банкноталар мен монеталарды? амортизациясы /тозуы/ ?осылады. Табыс жо?арыда айт?анымыздай, жар?ылы?, резерв капиталын ?алыптастыру?а  ж?мсалып, ?ал?ан б?лігі келесі ?аржы жылыны? ?лесіне жіберіледі.

      ?лтты? банкті? бас?арушы органы болып Бас?арма  ж?не директорлар Ке?есі /Директорат/ саналады. Оны? жо?ар?ы органы-Бас?арма, ол 9 адамнан т?рады. О?ан  ?лтты? банкті? т?ра?асы, бес лауазымды адамы ж?не  Президенттен бір, Республика ?кіметінен екі ?кіл кіреді. Президенттен,  Республика ?кіметінен  ж?не ?лтты?  банктен кірген  бас?арма мушелерінен тиісінше Президент, ?кімет ж?не  ?лтты?  банкті?  т?ра?асы бекітеді ж?не  ?ызметтен босатады /9/.

      ?лтты? банкті? т?ра?асын республика Президенті  Парламентпен келісе отырып 6 жыл мерзімге та?айындайды.Егер т?ра?а ?ызметтен кеткісі келсе 2 ай б?рын алдын ала Президентке арыз жазу?а ???ылы.Оны ?ызметтен Президент босатады.Т?ра?а ?лтты? банкті? ?ызметіне жауапты.Оны? орынбасарларын т?ра?аны? ?сынысымен Республика Президенті т?ра?аны? бекітілген мерзіміне т?уелсіз 6 жылмерзімге бекітеді.Т?ра?аны? орынбасарларын ?ызметінен т?ра?аны? ?сынысымен республика Президенті босатады.Сондай-а? т?ра?аны? орынбасарлары ?з еркінше ?ызметінен кеткісі келсе,онда 2 ай б?рын т?ра?а ар?ылы Президентке арыз береді.

         ?лтты? банкті? Бас?армасыны? м?жілістері ?ажетті кезде,біра? айында кемінде 1 рет ?ткізіп,онда ?лтты? банкті? ,жо?арыда айтыл?ан ?ызметтерін орындайды,ал ?лтты? банкті? к?нбе-к?нгі ?ызметін бас?аратын орган –

Директорлар Ке?есі. Директорлар Ке?есі Президентті? «?аза?стан Республикасыны? ?лтты? банкі туралы?  За?к?ші бар Жарлы?ына сай ?лтты? банкті? ?арауында?ы барлы? м?селелер бойынша шешім ?абылдайды.

         ?лтты? банкті? облысты? бас?армалары ?з ?ызметін ?лтты? банк белгілеген у?кілдік шегінде ат?арып,о?ан есеп беруге міндетті.               

  2.2 Коммерциялы? банк ж?не оны?  ?ызметтерін талдау

Елді? несие ж?йесіндегі коммерциялы? банктерді? р?лі мен орнын б?ліп к?рсету, оларды? ?о?ам ішінде, жалпы мемлекет экономикасында ма?ыздылы?ын ашу – б?л б?лімні? басты ма?саты.  

?аза?стан Республикасыны? коммерциялы? банктер ?з ?ызметінде 1995 жылы 30 наурызында «?аза?стан Республикасыны? ?лтты? Банкі» ж?не 1995 жылы 31 тамыз айында ?абылдан?ан «?аза?стан Республикасында?ы банктер ж?не банктік ?ызмет туралы» ?аза?стан Республикасыны? за?дарын басшылы??а алады. Б?л за?дарда ?аза?стан Республикасыны? банктерді ??руды?, ?айта ?йымдастыруды? ж?не таратуды? барлы? ерекшеліктері к?рініс тап?ан.

Коммерциялы? банктер банктік ж?йені? екінші де?гейін білдіреді. Олар банктік ресурстарды шо?ырландыра отырып, за?ды ж?не жеке т?л?алармен ке? к?лемде банктік операциялар мен ?аржылы? ?ызметтерді ж?зеге асырады.

90-шы жылды? басында банктерді? саны 200-ден асты, ?рине б?л оларды? экстенсивті жа?ынан дамуын сипаттаса, сол жылды? орта кезінен бастап, к?ні б?гінге дейін коммерциялы? банктерімізді? саны біртіндеп азаюда, ал б?л ??былысты оларды? ?ар?ынды ?суімен байланыстыру?а болады.

?азіргі т?ра?тандырыл?ан экономиканы? жетілдіруі ?шін коммерциялы? банктер халы??а к?птеген операцияларды ж?зеге асырады. Елімізді? екінші де?гейлі банктері а?ша айналымы мен несие ?атынастарын ?йымдастыруымен ?ана ш??ылданып ?оймай, сонымен ?атар, халы? шаруашылы?ын ?аржыландыру, са?тандыру операциялары, ба?алы ?а?аздарды сатып алу-сату, ?аржылы? операцияларды? барлы? т?рлері, ал кейбір жа?дайларда делдалды? келісімдер ж?не м?лікті бас?ару операцияларын ж?ргізеді. /6/

Кесте 2

?аза?стан Республикасында?ы  коммерциялы?  банктерді?  санды?  ??рамы  кезе?ні? басына                     

Банк т?рлері	01. 1999	01. 2000	01. 2001	01.   2002	01.  2003	01. 2004	01.   2005	01. 2006
Екінші де?гейдегі банктер барлы?ы: оны? ішінде:	130	101	82	71	55	47	44	38
Мемлекеттік	4	4	6	1	1	1	2	2
Мемлекетаралы?	1	1	1	1	1	1	1	-
Шетел капиталыны? ?атысуымен	8	9	22	23	22	16	16	17
Еншілес банктер	5	5	7	11	12	12	11	11

Ескертпе:  санды?  м?ліметтер  ?Р  ?лтты?  банкті?  №1  2000-2003 жж.статистикалы?  бюллетенінен  алын?ан. 

Коммерциялы?  банктер ?арыз  капиталы  нары?ыны?  ?рт?рлі  секторларында  ?ызмет  ететін  к?п  ?ызметті  мекемелер  болып  табылады. Олар  к?сіпкерлік  т?жірибесінде  белгілі  бір  к?птеген  ?аржылы?  операцияларды  орындайды. Коммерциялы?  банктер  кез  келген  елді?  несие  ж?йесінде  ?деттегідей  негізгі,  базалы?  буын  р?лін  ат?арады. 

Олар  ?кіметті?,  іскерлер  мен  миллионда?ан  жеке  т?л?аларды?  салымдарын  шо?ырландыра отырып,  ?аржы  ж?йесіні?  орталы?ы  болып  ?ала  береді.  Коммерциялы?  банктер  ?арызды?  ж?не  инвестициялы?   операциялар  ар?ылы  ?здеріні?  ?рт?рлі   ?орларына  ?арыз  алушыларды?  ?ол  жеткізуге  м?мкіндік  береді.

Коммерциялы?  банктер  ?аржы нары?ында  е? ма?ызды делдалды? ?ызметті ат?арады.  Несиелік ж?йені? т?менгі буыны  халы? шаруашылы?ына тікелей ?ызмет  к?рсететін ж?не  коммерциялы? негізінде  ке? к?лемді ?аржылы?  ?ызмет  жасайтын  дербес  банктік  мекемелер  торабынан  т?рады.  Б?лар  коммерциялы?,  кооперативтік  ж?не  жеке  банктер,  банктік  за?дылы?тарда  коммерциялы?  банктер  деген  жалпы  атпен  біріктіріледі.

«Коммерциялы?  банк»  термині  банк  ісіні?  ертеретегі  даму  кезе?інде,  банктерді?  сауда,  тауар  айырбасы  операциялары   мен  т?лемдеріне  ?ызмет  к?рсетуі  барысында  пайда  болды.  Негізгі  клиенттері  саудагерлер  бол?ан (міне  осында «коммерциялы?  банк» деген  атау?а  ие  болды ). Біра? ?нерк?сіпті?  ж?не  бас?а  салаларды?  дамуымен банктер  экономиканы?  ?зге  де  сфераларында  ?ызмет  к?рсете  баста?анды?тан  да  банкті?  «коммерциялы?» деген  атауы  бастап?ы  ма?ынасын  біртіндеп  жо?алтты.  Ол  банкті?  «іскер» деген  сипатын  білдіреді,  оны?  шаруашылы?  агенттерді?  барлы?  ж?мыс  т?рлеріне  ?ызмет  к?рсетуі оларды?  ?ызметтеріні?  саласына  байланыссыз  болады.  Коммерциялы?  банктер – нары?  экономикасында  ?аржылы?  операциялар  мен  ?ызмет  к?рсететін  несиелік  мекемелерді?  тобын білдіреді.

Коммерциялы? банктер - банк ж?йесіні? екінші де?гейіндегі банк, олар кез келген мемлекетті? несие ж?йесіні? негізгі буыны. Коммерциялы? банкті? негізгі ?ызметі - к?сіпкерлерге, халы??а жан-жа?ты несие-?аржылы? ?ызмет к?рсету.

Коммерциялы? банктер жеке ж?не за?ды т?л?алар ?шін б?кіл операциялы? ?ызметтерді орындайтын а?ша нары?ыны? ж?мыс жасаушы ?мбебап буыны ретінде ?атысады.

Б?гінгі  коммерциялы?  банктер  ?з  клиенттеріне  200-ге  жуы?  ?р  алуан  ?німдер  мен  ?ызмет  к?рсетуге  ?зір.  М?ндай  ке?  к?лемді  операциялар  коммерциялы?  банктерге  ?з клиенттерін  са?тай  отырып,  ?олайсыз  жа?дайда  ?зінде  пайдалы  ж?мыс жасау?а  септігін  тигізеді.

Бір  операциялардан  бол?ан  зиян,  екінші  бір  опеациялардан  т?сетін  пайда  есебінен  жабылады.  Нары?  экономикасы  дамы?ан  барлы?  елдерді?  коммерциялы?  банктері  несие  ж?йесіні?  негізгі  операциялы?  буыны  болып  ?алуы  кездейсо?ты?  емес.  Олар  ?згермелі  а?ша – несие  нары?ыны?  жа?дайына  к?ндігетін  ?абілетіні?  барлы?ын  к?рсете  алады.

     Со??ы кездері екінші де?гейлі банктер мен бас?а несие мекемелеріні? арасында?ы б?секе к?шейе т?суде. Б?секелестік банктерді? жа?а операциялар т?рлерін іздестіруге, клиенттерге ?сынылатын ?ызмет т?рлерін ?сіруге ж?не ?ызмет к?рсету нары?ында?ы ?з орнын ны?айту ?шін олар банктерге т?н емес операцияларды ме?геріп, елді? жалпы экономикада?ы ролін арттыруда.

?азіргі коммерциялы? банктер активті ж?не пассивті операцияларын орындайды. Б?л екі т?рлі операция бір бірлікті? екі ?арама-?арсы жа?тары секілді к?рінеді, себебі, пассивтік операциясыз активті операцияны? болуы м?мкін емес, ал активті операциясыз пассивтік операцияны? м?ні де жо?. Алайда, ж?зеге асырылатын банктік операцияларыны? барлы?ы, к?м?нсіз, бір ма?сатты к?здейді – табысты? ?суі ж?не шы?ынны? кемуі.

    ?аза?стан Республикасыны? 31.08.1995ж. № 2444 «?аза?стан Республикасында?ы банктер ж?не банктік ?ызмет туралы» За?ыны? 30 бабы бойынша ?ызмет к?рсету – б?л «банктік операцияларды ж?зеге асыру, сондай-а? бап бойынша к?рсетілген бас?а да банктік операциялар». Б?л за?да, сонымен ?атар, банктік операцияларды жекелеген т?рлерін ?йымдастыруды? ерекшеліктері к?рініс тап?ан.

Атал?ан за??а с?йкес коммерциялы? банктер келесі операцияларды орындау?а ???ылы:

• за?ды ж?не жеке т?л?аларды? а?ылы негізде депозиттерін ?абылдау, банктік шоттарын ашу ж?не ж?ргізу;
• банктерді? ж?не банктік операцияларды? жекелеген т?рлерін ж?зеге асыратын ?йымдарды? корреспондентік шоттарын ашу ж?не ж?ргізу;
• за?ды ж?не жеке т?л?аларды? металды? шоттарын ашу ж?не ж?ргізу;
• кассалы? операциялар: банкнота мен монетаны ?абылдау, беру, ?айта санау, айырбастау, ?стау, сорттау, ?аптау ж?не са?тау;
• банкнота мен монеталарды ж?не ба?алы ?а?аздарды инкассациялау ж?не ж?нелту;
• аударым операциялары: за?ды ж?не жеке т?л?аларды? а?шаны аударымен байланысты тапсырмаларын орындау;
• есепке алу операциялары: за?ды ж?не жеке т?л?аларды? вексельдерін ж?не ?зге борышты? міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
• ?арызды? операциялар: а?ы т?леу, мерзімін белгілеу ж?не ?айтару шартымен а?шалай формада несиелер беру;
• за?ды ж?не жеке т?л?аларды?, оны? ішінде корреспондент-банктерді? тапсырмаларына байланысты, оларды? банктік шоттары бойынша есеп айырысу операциялары операцияларын ж?ргізу;
• клирингтік операциялар: т?лемдерді жинау, тексеру ж?не растау, сондай-а? олар бойынша ?зара есепке алу операцияларын ж?ргізу ж?не клирингке ?атысушыларды? таза позициясын аны?тау;
• ломбардты? операциялар: тез іске асатын ба?алы ?а?аздар мен жылжитын м?ліктерді кепілге алып, ?ыс?а мерзімді несиелер беру;
• коммерциялы? м?мілелерді ?аржыландыру, сондай-а? сату ???ынсыз (форфейтинг);
• за?да к?рсетілген т?ртіппен ?з ба?алы ?а?аздарын шы?ару (чектерді,   вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды ж?не ?зге де міндеттемелерді);
• т?лем карточкаларын шы?ару;
• т?лем ??жаттарын сатып алу, сату ж?не са?тандыру, олармен бас?а да операцияларды ж?ргізу;
• а?шалай нысанда орындауды ?арастыратын ?шінші т?л?алар ?шін кепілдеме ж?не ?зге де міндетемелерді беру;
• инвестицияланатын ?аражаттар иелеріні? немесе оларды иемденушілерді? тапсырмалары бойынша капиталды? ж?мсалымдарды ?аржыландыру;

Сонымен ?атар ба?алы ?а?аздар нары?ында бас?а да к?сіби ?ызмет т?рлерін ж?зеге асыра алады. Олар: брокерлік, дилерлік, кастодианды?. Б?л банктік операциялар бойынша ?ызметтерді к?рсету,клиенттерді? т?уекелі бойынша оларды? агенттері ретінде ?рекет ету.

Осы?ан орай, банктік за?дарына с?йкес, банк – уа?ытша бос а?ша ?аражаттарын жина?тау?а, клиенттерді? тапсырысы бойынша есеп айырысу операцияларын ж?ргізуге ???ылы несие ?йымы.

Екінші де?гейлі банктер за?наманы? барлы? ???ы?ты? жа?ынан ?амтыл?ан ке? к?лемде операциялар т?рлерін ?сынады. 

Коммерциялы? банкті? кіріс алу ж?не ?тімділікті ?амтамасыз ету ма?сатымен  банкті? шо?ырландырыл?ан ресурстарын орналастыру оны? активті операцияларыны? мазм?нын аны?тайды. Я?ни, банктік активті операциялар  – табыс алу ж?не ?зіні? ?тімділігін ?амтамасыз ету ма?сатында иелігінде бар ресурстарды? орналастыру ж?зеге асыратын операцияларды білдіреді. Б?л екі ма?сатты? бірегейлігі банкті коммерциялы? к?сіпорын ретінде тартыл?ан ?аражаттарды пайдалануда?ы ерекшелігін сипаттайды.

Шынында  да,  банктер  м?ндай  операциялардан  пайда  к?реді.  Олар  салымдар?а  т?лейтіндеріне  ?ара?анда,  ?арыздар?а  біршама  жо?ары  пайыз  м?лшерлемесін  белгілеп  табыс  табады.

Жалпы  ?о?ам?а  к?мек,  олар  банктен  ал?ан  ?арыздары  есебінен  ?здеріні?  ?німдерін  ?ндіріп,  ал?а  ?ой?ан  ма?сатына  жеткенде  ?ана  пайданы  сезінеді (мысал?а  жалпы  пайда  нормасын  4-тен  5%-?а  ?л?айт?анда).  Болаша?  ?арыз  алушыларды  д?рыс  та?дай  отырып,  оларды?  ішінде  берілетін  ?арыз  бойынша  жо?ары  пайызды  т?леуге  кімні?  жа?дайы  келсе,  солар?а  банктер  а?шалай  ?аражаттарын  бере  алады.

Осы уа?ыт?а дейін ?аза?станда несиелер ?кіметті? ?ажеттілігіне                    (?кіметті? ?кімі бойынша) беріліп, кейіннен олар банктерге ж?не оларды? акционерлеріне пайда ?келмек т?гіл, уа?ытында ?айтарылмай ?алды. Ондай ?арыздарды? ешкімге де пайдасы бол?ан жо?.

Коммерциялы?  банктер  ?з клиенттеріні? са?тау?а ?олайлы ?р т?рлі депозиттерді ?сыныды, б?л бір жа?ынан а?шаны? са?талуын ?амтамасыз етсе, екінші жа?ынан ?тімділікке деген клиентті? ?ажеттілігін ?ана?аттандырады. К?птеген клиенттер ?шін облигация?а немесе акция?а ж?мса?ан?а ?ара?анда, м?ндай а?шаны са?тау формасы тиімді болып табылады. ?азіргі комммерциялы? банктер туралы с?з ?оз?а?анда, несиелік ж?йені? бас?а да буындары сия?ты оларды? ?немі дамып отыр?анды?ын айта кету керек. Я?ни операциялар формасы, б?секе ?дістері, ба?ылау ж?не бас?ару ж?йелері ?згеруде. /7/

Коммерциялы? банктерді? мынадай бастап?ы ?ызметтері бар: депозиттер ?абылдау, а?шалай т?лемдерді ж?не есеп айырысуларды ж?зеге асыру, несие беру.

Коммерциялы? банктерді? бас?а ?аржы институттарынан айырмашылы?ы ж?не ерекше бір ?абілеті ол а?шаны жасауы мен жоюында болып табылады. Б?л жерде а?ша деп, тек ?олма – ?ол а?шалар ?ана емес, сондай-а? талап етуге дейінгі салымдар т?сіндіріледі. Банктерді? а?ша жасау м?мкіндігі экономика ?шін ?те ма?ызды. Ол тиімді несие ж?йесін іске асыра отырып, экономиканы? ?суіне ?ажетті жа?дай ту?ызады. Банк несиелеріні? жетіспеушілігі ж?не ?те жо?ары пайыз м?лшерлемесі т?сында ?ндірісті ке?ейту м?мкін емес. Халы? шаруашылы?ында?ы осы сия?ты іс – т?жірибелер тиімсіз, себебі бір жа?ынан, мынадай ірі а?ша сомасы белгісіз уа?ыт?а ?оз?алыссыз жататын болса, екінші жа?ынан, м?ндай а?шалар ?ажетті емес.

1985 жылы А?Ш-та 15 мы?нан астам коммерциялы? банктер ?ызмет еткен. Оларды? 5 мы??а жуы?ы ?лтты?, я?ни федералды? ?кіметтен чар-    тер (р??сат) ал?ан банктер, 10 мы?нан астамы штаттарды? банктері (штаттарды? ?кіметінен чартер ал?андар). ?лтты? банктер  мен штатты? банктеріні? ?ызмет етуі банк ж?йесіні? ?осарлы ба?ыныштылы?ын жасайды.

ФРЖ-ге ?абылдау?а ?тініш жасайтын ж?не о?ан м?ше болу?а жіберілген коммерциялы? банк ФРЖ-ні? м?ше – банкі болып табылады. За? бойынша барлы? ?лтты? банктер ФРЖ-ге кіруге тиіс. Штат банктері ?здеріні? ?алаулары бойынша барлы? ж?не ФРЖ-ні? м?ше – банктерге ?оятын талаптарына с?йкес келген жа?дайда ?ана ж?йеге кіре алады. ?азір штат банктерді? 10%-?а жуы?ы ФРЖ-ге м?ше – банктер болып саналады. ФРЖ-ге м?ше – банктер жалпы коммерциялы? банктер ?атарыны? 40%-ын ??райды.

Депозиттік мекемелерді реттеу ж?не а?ша айналысына ба?ылау, банктерді ФРЖ-ні? банктік резервтерге ?ойылатын талаптарына ба?ындырды. Б?л ФРЖ-ге м?ше – банктер мен м?ше емес банктерді? арасында?ы басты айырмашылы?ын ?алып?а келтіреді. А?Ш-та?ы е? к?п тара?ан банктер типі – филиалсыз банктер.

Екінші д?ниеж?зілік со?ыстан со? А?Ш-та банктерді? б?лімшелерін ашу ке?ірек ?анат жайып, олар штаттар шегінде, сондай-а? одан тыс?ары ж?не шетелдерде ашыл?ан болатын. К?птеген ірі банктер банктік холдинг компанияларды? бір б?лігі болып табылады. Банк ісіні?  б?л ?йымдастыру формасы, тек ?ана банкі б?лімшелеріні? ашылуына  жол беріп ?оймай, сондай-а? жа?а ?ызмет аума?ына енуді же?ілдетті. А?Ш-та холдинг- компаниялар 6 мы??а жуы?, олар 8,6 мы? банктерді ж?не 35,6 мы? оларды? б?лімшелерін ба?ылайды.

Банктерді? бірігу процесін ?кімет тарапынан реттеу, сондай-а? банктік холдинг – компанияларды? ?ызметін реттеу банк аума?ында б?секелестік жа?дайды ?олдап отыру ма?сатын к?здейді. Со??ы кездері б?л аума?та?ы б?секені? артуына чартер беруді? ?ата? саясатын ж?ргізу, банктерді? б?лімшелеріні? ашылуын ке?інен ?олдану, электронды? терминалдарды? пайда болуы ж?не А?Ш-та халы?аралы? банктік операцияларды? таралуы септігін тигізді. Сонымен ?атар б?секе, бас?а да ?аржы институттарды? тез арада ?суіне байланысты к?шейді ( мысал?а жина? коммерциялы? банктерге т?н к?птеген ?ызмет к?рсететін мекемелер ж?не а?ша нары?ыны? ?зара ?орлары ).               

Б?гінгі та?да ?аза?стан аума?ында шамамен 34 банк ж?не оларды? 783 б?лімшелері мен филиалдары орналас?ан.

Б?кіл а?ша айналымыны? несие ж?йесінде жина?талуы – несиелік ресурстарды шо?ырландыру?а ж?не оларды елді? халы? шаруашылы?ына ??ымды ба?ыттау?а м?мкіндік береді.

Мемлекеттік валюталар монополия принципіне ерекше ма?ыз береді. ?аза?стан Республикасыны? "Валюталы? реттеу туралы" за?ында былай делінген: "?аза?стан Республикасыны? Президенті мен Министрлер кабинеті ?з ??зіреті шегінде валюталы? реттеу саласында осы за? жа?дайларына ?айшы келмейтін нормативті актілерді ?абылдайды.

?аза?стан Республикасыны? ?лтты? банкі – ?аза?стан Республикасыны? валютасын реттеуді? негізгі органы болып табылады".

"Валюталы? реттеу" т?сінігіне нормативті актілерді жасап шы?ару, а?парат жинау, валюталы? за?дарды? са?талуын ба?ылау ж?не оны б?з?ан т?л?алар?а санкциялар ?олдану керек. ?лтты? банк валюталы? реттеу функцияларын ж?зеге асырады.

Б?л принцип – ел т?уелсіздігін са?тау шарттарыны? бірі, валюталы резервтерді жина?тау ??ралы ж?не а?ша айналысын бас?а елдер валюталарыны? ы?палынан сенімді ?ор?ау жолы.

Орталы? банк елдегі а?ша – несие саясатыны? ж?ргізілуіне толы? жауап береді. ?з кезегінде а?ша – несие саясаты экономиканы мемлекеттік реттеуді? негізін ??райды. Сонды?тан а?ша – несие саясатын автономды т?рде ж?ргізбейінше, республикада?ы нары?ты? экономиканы? тиімділігі туралы с?з ?оз?ау?а да болмайды.

?лыбритания мен Францияда орталы? банктерді? капиталы мемлекет игілігінде, алайда акционерлер ретінде коммерциялы? банктер бола алады. Оларда да орталы? банктер ат?арушы органдардан т?уелсіз, тек парламентке есеп береді.

Орталы? банктерді? автономиясы Батыс Германияда, А?Ш – та за? ж?зінде бекітілген. Батыс Германияны? банк ж?йесі туралы за?ында, Орталы? банк ?з саясатын ?кіметпен ?йлестіріп отыруы тиіс, алайда оны? т?ра?ты а?ша айналысын са?тау ма?саттарына ?айшы келетін талаптарын орындау?а міндетті емес деп жазыл?ан. Ол канцлерге де, федерация министріне де ба?ынбайды, тек Бундесбанк туралы за??а ?ана ба?ынады.

А?Ш-ты? несие ж?йесіні? жо?ары органы болып табылатын – Федералды резервті ж?йесіні? (ФРЖ) м?шелерін – сенатты? ма??лдауымен президент та?айындайды ж?не оларды? ?ызметі келіспеушілік бойынша ?ызметіне босатылуы м?мкін емес. Бас?арушылар ке?есі конгрессі алдында есеп беріп отырады.

Бізді? еліміз бен шет елдердегі несие ж?йесіні? автономдылы?ыны? елеулі д?режесі – экономиканы? ?алыпты дамуын ?амтамасыз ету ма?сатында а?ша – несие ж?не валюталы? т?ра?тылы?ты са?тау міндеттеріне ?атысты болып келеді.

?аза?стан Республикасы ?лтты? банкіні? біршама т?уелсіздігіні? негізгі жа?дайы бюджетке ?атысты м?селені? шешімі болып табылады. Мемлекеттік ?аржылар ж?не банктік ж?йелерді за?мен шектеу, я?ни ?кіметті? ?лтты? банк ?аражаттарын пайдалануына шек ?оюды? принципиалды? м?ні бар.

Президентті? " ?аза?стан Республикасы ?лтты? банкі туралы" за? к?ші бар жарлы?ында былай деп жазыл?ан:  "Ж?ргізіліп отыр?ан мемлекеттік а?ша-несие саясатыны? ж?не оны за??а с?йкес ?аза?стан Республикасы ?аржы ж?йесіні? ?ызмет етуіні? тиімділігін ?амтамасыз ету ма?сатында ?лтты? Банк:

а) ?аза?стан Республикасы ?аржы министрлігіне заем алушыны?  кепілдендірілген міндеттемесіне келісімді шарттармен ?ыс?а мерзімді несиелер береді;

б) осы шарттар бойынша ?кімет ж?рдемімен ашыл?ан ?аза?станны? халы?аралы? ?йымдарда м?шелігімен байланысты жазылымдар мен бас?а да т?лемдерге ?атысты ?зара келісілген шарттармен ?аза?стан Республикасы ?аржы министрлігіне ?осымша несиелер береді".

Осылайша ?кімет, ?лтты? банкті? бас?а да клиенттері т?різді ?рбір несие бойынша ?айтарымдылы?, ма?сатты-сипатыны? мерзімділігі ж?не т?лемдік шарттарына с?йкес келетін келісім негізінде ?арыз алады.

А?Ш, Жапония, Англия, Канада ж?не бас?а елдерде іс ж?зінде ?кіметті тікелей несиелендіру жо?; Германия, Голландия, Францияда за?мен шектелген, Австрияда ?кіметтік несиеден за? алтын ж?не конвертацияланатын валютамен 100% ?амтамасыз етілуі талап етіледі. 

Б?лімді ?орытындылай келе, ?азіргі т?ра?тандырыл?ан экономиканы? жетілдіруі ?шін коммерциялы? банктер халы??а к?птеген операцияларды ж?зеге асырады. Елімізді? екінші де?гейлі банктері а?ша айналымы мен несие ?атынастарын ?йымдастыруымен ?ана ш??ылданып ?оймай, сонымен ?атар, халы? шаруашылы?ын ?аржыландыру, са?тандыру операциялары, ба?алы ?а?аздарды сатып алу-сату, ?аржылы? операцияларды? барлы? т?рлері, ал кейбір жа?дайларда делдалды? келісімдер ж?не м?лікті бас?ару операцияларын ж?ргізеді.

         III ?аза?стан Республикасында?ы банк ж?йесіндегі м?селелер ж?не жетілдіру жолдары

2003 жылы  ?аза?станны? ?аржы секторы ?шін мерейтой жылы болды 15жылы ?арашада  ?лтты? валютаны? енгізілгеніне 10 жыл толды. Он жыл ішінде ?аза?станны? ?аржы секторыны? барлы? сегменттерін дамытуда ?ома?ты н?тижеге ?ол жеткізілді. ?азіргі уа?ытта ?аза?станны? ?аржы ж?йесі ТМД ны? бас?а елдеімен салыстыр?анда ед?уір дамы?ан ж?не мелекетті? араласуынан ?ор?ал?ан болып табылады.

2003 жылы акша несие саясатын ж?ргізу ?аржы рыногында т?ра?тылы?ты ?амтамасыз етті, сонымен ?атар елде жо?ар?ы экономикалы? ?суді са?тау?а белгілі бір д?режеде ы?палын тигізді.

?аза?стан Республикасыны? ?лтты? Банкі 2006 жылы номиналы 200 те?геден 10000 те?геге дейінгі жа?а дизайнда?ы банкноталарды айналыс?а шы?арды. Б?л шара?а бір?атар факторлар себепші болды ж?не ?лтты? валютаны ?олдан жасаудан ?ор?ауды к?шейтуге ба?ыттал?ан.
         2006 жылы  жалпы инфляция денгейі 5.4пайызды ??рады. Жыл бойы валюта рыногында?ы жа?дай тенгені? А?Ш долларына ?атынасы бойынша ны?аю ?рдісімен сипатталады. Тенгені? ны?аюы ішкі валюта рыногына шетел валютасыны? ед?уір ?келуіне ы?палын тигізеді.

2006 жылы ?лтты? банкті? таза халы?аралы? резервтері 58 пайызды 4958,9 млн. долл. Дейін ?л?айды, б?л 4,8 айдан астам тауарлар мен ?ызмет к?рсету импортыны? орнын жабуды ?амтамасыз етеді. Елді? халы?аралы? резервтері т?тастай ал?анда 69,3 пайыз?а  8565,2 млн.долл. дейін ?сті.

?лтты? банкті? таза халы?аралы? резервтеріні? ?суі а?ша агрегаттарыны? ке?еюіне алып келеді: а?ша базасы 52,2% ?а 316,9 млрд. Тенгеге дейін, ?олма ?ол а?ша   47,6% ?а дейін  238,7 млрд, тнгеге дейін ?л?айды. Н?тижесінде  2006 жылы экономиканы модернизациялау  17,3 % дан  22%?а дейін ?сті.

2006  жылы екінші денгейдегі банктерді? жиынты? активтері 46,5 ?а 1,7 трлн. Тенгеге дейін ( 11,7 млрд. А?Ш долларына жуы?), ал жиынты? меншік капиталы 45,1% ?а  233,9 млрд тенгеге дейін ?л?айды. 2006 халы?ты?  (резидент еместерді есептегенде)  салымдарыны? ?суі жал?аса т?сті, олар 33,4% ?а  343,2 млрд тенгеге дейін (2,4млрд А?Ш долларына жуы?) ?сті. 2006 жылы банктерді? ресурсты? базасыны? айтарлы?тай ?суі банктерді? экономиканы? на?ты секторына несиені?  45,5% ?а 978,1 млрд тенгеге дейін ?су?не ы?пал етті.

Барлы? ?ада?алау ?ызметтеріні? 2004 жылы 1?а?тарда ??рыл?ан ?аржы нары?ын ж?не ?аржы ?йымдарын реттеу мен ?ада?алау ж?ніндегі агенттікке берілуіне байланысты ?лтты? банк ?з ?ызметін сапалы дамытуды? келесі сапасына ?тті. Енді негізгі к?ш жігер ?з а?ша несие саясатын ж?не валюталы? реттеуді дамыту?а шо?ырландыратын болады. Таяу жылдарда?ы басым ба?ыт ретінде а?ша несие саясатын Еуропалы?  Ода? стандарттарына барынша жа?ындату ай?ындалды.

2006 жылдан бастап ?лтты? банкті? негізгі ма?саты ретінде ба?аларды? т?ра?тылы?ын ?амтамасыз ету а?ша несие саясатында?ы м?лдем жа?а ай?ындама болып табылады.

Негізгі ма?сатты орындау ?шін ?лтты? банкке келесідей міндеттер ж?ктелген:

- мемлекетті? а?ша несие саясатын ?зірлеу;

- т?лем ж?йелеріні? ж?мыс істеуін ?амтамасыз ету;

- валюталы? реттеуді ж?не валюталы? ба?ылауды ж?зеге асыру;

- ?аржы ж?йесіні? т?ра?тыы?ын ?амтамасыз етуге ы?пал ету.

?лтты? банкті? негізгі ма?саты мен міндеттерін осылайша т?йіндеу инфляция бойынша ма?сатты к?рсеткіштер ?шін ?лтты? банкті? жауапкершілігін к?шейтеді ж?не ?лтты? банк жарияла?ан Еуроода? стандартына ж?не инфляциялы? таргеттеу принциптерін пайдаланатын к?птеген елдер инфляция ж?нінде ?ойыл?ан ма?саттар?а ?ол жеткізу жауапкершілігін к?шейту жа?дайларында инфляция бойынша ба?дарлар ретіндегі т?тыну ба?аларыны? индексіне с?йенбейтін болады. Оны? орнына инфляциялы? ?рдістерді? негізгі ба?ыттарын к?рсететін ба?а индекстерін ?арастырады ж?не монетарлы? емес т?р?ыда?ы т?рлі д?режедегі к?йзелістерді? ы?палын жояды.

?аржы ж?йесіні? т?ра?тылы?ын ?амтамасыз етуге ы?пал ету б?рын?ыдай ?лтты? банкті? ??зыында ?алады. Осы міндетті  шешуде ?лтты? банк ?з ?ызметін ?аза?стан Республикасыны? ?арды нары?ын ж?не ?аржы ?йымдарын реттеу мен ?ада?алау ж?ніндегі агенттігімен ты?ыз ?йлестіріп отырады.

         2007 жылы Америкадан бастал?ан ?аржы да?дарысы ?лемні? к?птеген мемлекеттерінде ?з ?серін тигізіп отыр?аны аны?. Со?ан орай барлы? елдер ?здеріні? ?аржы ж?йесін ?ор?ап ?алу ма?сатында іс шаралар жасап жатыр. Бізді? ?кімет те ?аржы т?ра?тылы?ын ?ор?ау ?шін банктерге ?олдау жасауда. Альянс Банк, БТА Банк, Халы? Банкі ж?не Казкомерцбанк ?кіметті? ?олдауына ие боды.

         Жалпы, банктерді? ?аржы айналымын т?ра?ты ж?ргізудегі ?ызметтері алуан т?рлі болатыны аны?. Атап айт?анда, ?нерк?сіп орындарына, ша?ын к?сіпкерлік иелеріне, жеке т?л?аларды? ?й алуына ж?не бас?а да жобалар бойынша несиелер береді. Банктерді? ?ызметі сонысымен ?ар?ынды ж?ргізіледі. Алайда, ондай ?ызметтерді ке? к?лемде ж?ргізуге ?азіргі та?да банктерді? ?аражаты жетпей жатыр. Сонды?тан ?кімет т?рт банкке ?олдау жасап отыр.

         Берілген ?аражатты банктер тиімді пайдалануы ?ажет. Я?ни, ел азаматтарыны? с?ранысын ?амтамасыз етіп, ша?ын к?сіпкерлерге, бас?а да жобаларды ж?зеге асыру?а, ??рылысы ж?ріп жат?ан ірі нысандарды? ж?мысы то?тап ?алмауы ?шін несие беруі керек.

         ?кіметті? «?аза?станны? Халы? банкі» А? ж?не «Казкомерцбанктеріні?» несиелік саясатында?ы е? басты арты?шылы?тарды? бірі ?аза?станны? барлы? аума?ында?ы на?ты секторлар жобаларын ?аржыландыру болып табылады. М?селен, биыл?ы 2008 жылды? 1 ?азанында?ы банк ж?йесіні? активтеріні? ?лесі  -34,8 пайыз, займда  -36,9 пайыз, жеке т?л?аларды? депозиттерінде  -41,6  пайыз ж?не за?ды т?л?аларды? депозиттерінде 42,6  пайызды ??райды. 2007 жылы б?л екі банк ?з акциялары мен депозитерлы? ?олхаттарын  Лондон ?ор биржасында орналастыр?ан атты белгі банктер блып саналатынды?тан к?п н?рседен хабар болып отыр.

         ?кімет атынан келісімге ?ол жеткізген «Сам?ры? -?азына» ?лтты? ?л ау?ат ?оры «Халы? банк», «Казком?а» акционерлік капиталды?  25 пайызы к?леміндегі жай акцияларды? ?осымша эмиссиясына ?з ?атысуын шектейді.

         ?аржы саласын бас?ару тетіктері ба?ылауды т?р. ?аржы ж?йесіндегі т?ра?тылы?ты са?тау ?шін ?лтты? ?ордан 10 млрд. А?Ш доллары к?леміндегі ?аражат б?лінді.

 «Сам?ры? -?азына» ?лтты? ?л ау?ат ?оры рынокты? ?а?идаларды басшылы??а ала отырып, инвестор ретінде ?ызмет етпек. Банктерді? корпоративті органдары ?з ж?мыстарын ?азіргі за?нама?а с?йкес ж?ргізіп, акционерлік капитал мен акцияны сатып алуды ?л?айту ж?мыстары «Акционерлік ?о?амдар туралы» за??а с?йкес ж?ргізілмек.

?аржы да?дарысын болдырмау ж?ніндегі іс шараларды ж?ргізу бірінші кезектегі м?селе.

?орытынды

Нары?ты? экономика ерекшеліктері банктік емес мекемелермен ?йлестіре отырып к?п де?гейлі банк ж?йесіні?, оларды? а?ша-несие ж?не делдалды? ?ызметіні? формалары мен т?рлері бойынша к?п т?рлілігіні?, Орталы? (бірінші де?гей) ж?не бас?а банктер (екінші де?гей) арасында?ы функцияларды за? ж?зінде б?луді? ?ажеттілігін тудырады.

?аза?стан Республикасыны? ?лтты? банкі (б?дан ?рі ?лтты? банк) ?аза?стан Республикасыны? орталы? банкі болып табылады ж?не ?аза?стан Республикасы банк ж?йесіні? жо?ары де?гейін ??райды.

Банк ісіні? ?лемдік т?жірибесі к?рсетіп отыр?андай, барлы? елдердегі несиелік институттарды? ішінен елді? б?кіл несиелік ж?йесін бас?аруда басты роль ат?аратын орталы? банктер б?лініп шы?атын болды.Ал оларды? басшылы? ролі мемлекет берген ке? ау?ымды ?кілеттіліктерге байланысты. Банктерді? банк  функцияларын, а?ша – несие эмиссиясын ж?зеге асыруына байланысты орталы? банктер коммерциялы? банктерді?, я?ни екінші де?гейлі банктерді? ?ызметіне ?кімшілік ба?ылау мен на?ты экономикалы? ы?пал ету ???ы?ы несиелік мекемелер міндетті т?рде ?олдануы тиіс норма шы?ару ???ы?ы бар. Коммерциялы? банктер несиелік саясат ж?ргізуде ж?не ?з клиенттеріне толы?ымен дербес ?рт?рлі ?ызметтер к?рсетуде.

Нары?ты? экономикада арнайы банктік емес институттар ??рылма?ан жа?дайда кез келген елді? несие ж?йесі ая?талмай ?алады. Халы? салымдарын толы?ымен тарту м?ддесі мен ?згеріп отыр?ан нары?ты? экономика талаптарын толы? ?ана?аттандыру б?л институттарды? ??рылуын талап етеді, ал олар несие ж?йесін толы?тырып, байытады, экономикада?ы ?згерістерді икемді ж?не сезімтал ете т?седі.

Мемлекет, экономика?а жетекшілік жасай отырып, ?лтты? банк ар?ылы бірегей а?ша – несие саясатын ж?ргізеді. Б?л принцип айналыста?ы а?ша массасыны? к?лемін реттеу жолымен ?лтты? валютаны? ішкі ж?не сыр?ы т?ра?тылы?ын ?амтамасыз ету ?шін, а?ша-несие саясатын жалпы экономикалы? саясатты ж?зеге асыру ж?не оны ?лемдік экономика?а интеграциялау саласында республика м?дделерін ?ор?ау ?шін ?ажет.

?лемдік т?жірибеде, нары?ты? экономика жа?дайында Орталы? банкіні? ж?мысын ?йымдастыруды? ?р т?рлі ???ы?ты? формалары бар:  

·       оны? капиталыны? ?алыптасуы 100% мемлекетті? ?аражаты есебінен болатын унитарлы? банк;

·       акцияларыны? б?лігі   мемлекетке тиесілі  (немесе  мемлекетті? ?атысуынсыз) акционерлік ?о?ам;

·       бірлестік типтес ?йым (мемлекетті? ?атысуымен немесе ?атысуынсыз);

·       Орталы? банкіні?  ?ызметін  бірігіп  ат?аратын т?уелсіз банктер ж?йесі.

А?Ш-та орталы? банктерді? капиталына мемлекет ?атыспайды, оларды? капиталы Федералды резервтік ж?йені? (ФРЖ) м?ше банктеріні? жарна п?л т?лемдерінен т?рады.

Негізі ?лтты? банк унитарлы? орган болып табылады. Мемлекет –  жар?ылы? ?орды? жал?ыз иесі. Негізгі ?ор  – ?имараттардан, ??рыл?ылардан, к?лік ж?не бас?а да ??ндылы?тардан т?рады, ал айналым ?аражаты  –  банкіге тиесілі а?ша ?аражаттарынан т?рады. ?лтты? банк резервтік ж?не бас?а ?орлар ??рады. Резервтік ?ор жар?ылы? к?лемінде ??рылып, ол ?зіндік табыс есебінен толтырылады ж?не осы ?ор?а байланысты нормалар?а с?йкес ж?ргізілетін операциялар бойынша шы?ындарды жабу?а арналады.

?аза?стан Республикасыны? ?лтты? банкіні? негізгі міндеті – ?аза?стан Республикасыны? ?лтты? валютасыны? ішкі ж?не сырт?ы т?ра?тылы?ын ?амтамасыз ету болып табылады.

Коммерциялы? банктерді? бас?а ?аржы институттарынан айырмашылы?ы ж?не ерекше бір ?абілеті ол а?шаны жасауы мен жоюында болып табылады. Б?л жерде а?ша деп, тек ?олма – ?ол а?шалар ?ана емес, сондай-а? талап етуге дейінгі салымдар т?сіндіріледі. Банктерді? а?ша жасау м?мкіндігі экономика ?шін ?те ма?ызды. Ол тиімді несие ж?йесін іске асыра отырып, экономиканы? ?суіне ?ажетті жа?дай ту?ызады. Банк несиелеріні? жетіспеушілігі ж?не ?те жо?ары пайыз м?лшерлемесі т?сында ?ндірісті ке?ейту м?мкін емес. Халы? шаруашылы?ында?ы осы сия?ты іс – т?жірибелер тиімсіз, себебі бір жа?ынан, мынадай ірі а?ша сомасы белгісіз уа?ыт?а ?оз?алыссыз жататын болса, екінші жа?ынан, м?ндай а?шалар ?ажетті емес.

?олданыл?ан ?дебеттер тізімі

1. ?аза?стан Республикасыны? Конституциясы
2. «?аза?стан Республикасында?ы банктер ж?не банктік ?ызмет туралы» за? к?ші бар Жарлы?ы
3. 1 наурыз 2006 жылы Елбасы Н?рс?лтан ?біш?лы  Назарбаев ?аза?стан  хал?ына  арна?ан ?зіні?  кезекті Жолдауы//Егемен ?аза?ситан, 2 наурыз
4. ?Р-сы Президентіні? № 1720 «?Р – ? мемлекеттік  бас?ару ж?йесін одан ары жетілдіру туралы»  жарлы?ы
5. Кушербаев Б.П. «Банктер ж?не несие алушылар ?арым – ?атынастарын реттеу», ?ара?анды – 2002
6. ?аза?стан Республикасыны? Президентіні? «?аза?стан Республикасында?ы банктер ж?не банктік ?ызмет туралы» за? к?ші бар Жарлы?ы
7. Ж?нісов Б.,  М?мбетов?., Байжомартов ?.  «Нары?ты? экономика             негіздері»    / Алматы «Экономика»-2000ж /
8. К?шенова Б.А. «А?ша, Несие, Банктер, Валюта ?атынастары»

           / Алматы «Экономика»-2000ж /    

9.  М?дешев Б.   «Нары?ты? экономика теориясына кіріспе»

      / Алматы «Экономика»-1998ж /

10. Ма?ыш С.Б. «А?ша айналысы ж?не несие», Алматы – 2000 ж.
11. Общая теория денег и кредита: Учебник / Под ред. Е.Ф. Жукова-

           М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998

12. Сейіт?асымов ?. С. «А?ша, Несие, Банк»

           /Алматы «Экономика» -2001/

13. Сейткасымов и др. « Ценные бумаги и фондовый рынок»

    /Алматы «Экономика» -1998 /

14. Шалгимбаева Г. Н. «Рынок ценных бумаг. Механизмы

          государственного регулирования» / Алматы ?аржы ?аражат-1997/

15. Шаяхметова К.О. «?Р-ны? екінші де?гейлі банктеріндегі ша?ын ж?не орта бизнесті несиелеу жа?дайы», Хабаршы-2005, N 1