Бай?о?ыр ?арыш кешені

?азіргі кездегі ?о?амны? дамуы айналада?ы ?орша?ан ортаны пайдаланумен тікелей байланысты, я?ни адамзат тіршілігіне ?адетіні? барлы?ын таби?аттан алады. Б?л жа?ынан ал?анда таби?ат – таби?и ?ажеттілікті ?амтамасыз ететін та??ажайып ??былыс. ?ылым мен техниканы? жетілуі, ?ндірісті? ?ар?ындап дамуы, жерасты ?азба байлы?тарын ке?інен пайдалану, транспорт т?рлеріні? к?беюі ?орша?ан ортаны т?рлі химиялы? ?осылыстармен ластауда.

М?ндай химиялы? ?осылыстарды? к?біні? токсиндік ж?не концерогендік ?асиеттері биосфералы? тепе-те?дікті? б?зылуына, климатты? ?згеруіне, ауылшаруашылы? ?німдер ?німділігіні? т?мендеуіне ж?не халы?ты? денсаулы?ыны? нашарлауына ?серін тигізеді.

Токсиндік ж?не концерогендік ?осылыстар клетка ??рамына еніп, ДНК молекуласына ?сер етеді, хромосомаларын б?зып, н?тижесінде а?заларды? тіршілік ету ?абілеттігін т?мендетеді.

Адамзат баласы ?азіргі кезде шамамен 70 мы??а жуы? химиялы? ?осылыстарды пайдалануда, осы к?рсеткішке жылына 500-1000-?а жуы? химиялы? ?осылыстар ?осылып отырады.

?рине, б?л ?осылыстар атмосфералы? ауа, топыра?, су, ?сімдік ар?ылы адам а?засына ?айта жина?талып, белгілі бір м?лшерде ?сір ететіні белгілі.

Таби?и ортаны зиянды заттармен ластайтын орындарды? бірі – ?арыш?а зымырандар ?шыратын ?скери-?ндіріс кешендеріні? ж?мысы.

?ор?аныс министрлігіні? негізгі экологиялы? м?селелер ж?ніндегі тізімі бойынша таби?атты? ?арыш зымырандарынан ластануы ?скери техникалар мен ?ару-жара?тарды жою ж?не радиоактивті ластанудан кейін ?шінші орын алады.

?арышты? аппараттарды ?шыратын ?арыш айла?ыны? бірі – «Бай?о?ыр».

«Бай?о?ыр» ?арыш айла?ы ?аза?стан Республикасыны? о?т?стік-батыс б?лігінде, ?ызылорда облысыны? территориясында орналас?ан, жалпы к?лемі 6,7 мы? км² жерді алып жатыр.

Айма?ты? рельефі – т?здытопыра?ты, жылжымалы ??мды т?мпешіктерден т?рады. ?сімдік т?рлері к?п, біпа? сирек орналас?ан, негізінен эфермелерден т?рады, шілде айыны? ортасына дейін са?талып, сонан со? к?йіп кетеді. Бір жылды? ?ш ж?з к?нінде жел со?ып, оны? 17-38 к?нінде ша?ды борандар т?рады.

К?птеген ?ылыми зерттеулер ауа ыл?алдылы?ыны? т?мендеуін, жылды? ?р мезгілінде температураны? к?рт ?згеруін ?арыш ?шу аппараттарыны? ж?мысымен байланыстырады.

Ал?аш?ы (1981 – 85 жж.) эксперименттік ба?ылаулар ?уатты ?арышты? ?шу аппаратыны? «Спейс - Шаттл» немесе зымыран жеткізгіш «Сатурн - 5» аппаратыны? ?арыш?а ?шыру кезінде Канаверал – Европа жа?алауымен Солт?стік Атланта?а дейінгі аралы?ты? ауа а?ыныны? (циклон) ?згеруін, ал  жылды? жылы уа?ытында (жазды?) «Плесецк» ?арыш айла?ынан ?шырылатын ?уатты ?шу аппаратыны? ?сері б?рын?ы Ода? территориясыны? Орталы? Европалы?  б?лігіне ж?не солт?стік-батыс облыстарды? атмосфералы? ауа а?ыныны? активтілігіні? жо?арылауына ?серін тигізетінін д?лелдейді.

?уатты ?арыш ?шу аппараттары ?шырылатын «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ына жа?ын орналас?ан айма?тарда ауа райы к?рт б?зылып, 3-5 т?улікке дейін боранды ??м суырып, жел болып, температураны? (0-6⁰С) т?мендеу процесі жиі бай?алатыны белгілі.

Б?л процесс суы тартылып, табаны кеуіп, т?з?а айнал?ан Арал айма?ы ?шін ?аншалы?ты кері ?сері барын айтпас?а болмайды.

«Бай?о?ыр» ?арыш айла?ы орналас?ан айма?ты? басты экологиялы? м?селесі – Арал те?ізі де?гейіні? т?мендеуі ж?не жерді? т?зданып ??р?а?шылы??а айналу процесі. Сонды?тан ?арыш айла?ыны? ж?мысы ?орша?ан орта?а ?осымша кері ?серін тигізуде.

?арыш ?ші аппаратыны? ?орша?ан орта?а басты зиянды ?сері ауа а?ынын (циклон) к?шейтумен шектеліп ?оймайды, т?ріне ?арай салма?ы 3,2 тоннадан – 16,2 тонна?а дейін болатын зымырандарды? жа?ар ж?не жанармай ?алды?тары ??рамында химиялы? токсидті ?осылыстарды? болуында.

Со??ы 30 жылды? к?лемінде осы сала?а ?атысты мамандар химиялы? жанармай мен ж?мыс істейтін зымыран двигательдерінен б?лінетін ?алды?тарды? атмосфераны? т?менгі ?абатына ау?ымды масштабта зиянды ?серіні? жо?ты?ын д?лелдесе, 40 жылдан бері жина?тал?ан м?ліметтерге ?ара?анда оларды? зиянды ?серлерін аны? к?руге болады.

?арыш айла?ынан ?шырылатын зымыран жеткізгіштерді? двигателіне пайдаланылатын жанармайына на?тыра? то?талса?:

1. Азоттетраоксиді (АТ) ж?не азот ?ыш?ылы тоты?тыр?ыштарымен симметриясыз диметилгидрозин (СДМГ);
2. Сутегі ас?ын тоты?ы мен с?йы? оттегі тоты?тыр?ыштарымен к?міртегі (РТ-1, РГ, Т-1) жанармай, б?л ?осылыс ж?мысын ая?та?ан б?лшекті? жерге ??лауы кезінде буланып оттегі ж?не сутегіне айналып кетеді. РТ-1 ж?не осы тектес бас?а ?осылыстар ?орша?ан орта?а керосин ж?не бензин т?різді ?сер етеді, ал симметриясыз диметилгидрозин (гептил) ?ауіптілігі жа?ынан бірінші клас?а жататын химиялы? токсинді ?осылыс.

Толы?ыра? то?талар болса?, зымыранны? с?йы? жанармай компонентіне кіретін «гептил» азотты органикалы? ?осылысы гидрозин туындыларына жатады. Химиялы? ??рамына с?йкес симметриясыз диметилгидрозин активті тоты?сыздан?ыш, ?рт?рлі тоты?тыр?ыштарда о?ай тоты?ып, тетраметилтеразен (ТМТ), нитрозодиметиламин (НДМА), диметилметиленгидрозин (ДММГ), диметиламин (ДМА), формальдегид (ФА), су, азот,аммиак ж?не бас?а ?німдерге айнала бастады.

Симмтриясыз диметилгидрозин ж?не оны? алкилгомологтарыны? тез тоты?уы тоты?тыр?ыштарды? т?ріне ж?не концентрациясына байланысты. М?ндай тоты?тыр?ыштарды? ?атарына (су, ауа, топыра?, температура) активті металдар Cu, Fe, Cr, Mn ж?не оларды? оксидтері, пассивті металдар Al, Ni, Mg ж?не оларды? оксидтері жатады.

Б?л металдар?а айма?ты? топыра?ы бай екенін ескеруіміз ?ажет.

?арыш айла?ыны? ж?мысы ?орша?ан орта?а мынадай кері ?серін тигізеді:

• ?шу процесінен кейін, атмосфераны? таби?и режимі б?зылады;
• атмосфераны ж?не жер беті ?абаттарын токсинді зымыран жанармайыны? ?алды?тарыман ластайды;
• атмосфераны? озон ?абатын б?зады;
• территорияларды ?шу аппараттарыны? ?алды?тарымен, сыны?тарымен за?ымдайды;
• ?ыш?ылды жа?бырды? жаууына себепші болады;
• ау?ымды масштабта температураны? жо?арлауына ?серін тигізеді.

?ауіптілігі жа?ынан бірінші клас?а жататын симметриясыз диметилгидрозинні? биологиялы? объектілерге ?сері ж?ніндегі ?азыіргі т?сініктер толы? м?ліметтер бере алмайды.

Зымыран жанармай компоненттеріне кіретін токсинді ?осылыстарды? таби?и жа?дайда?ы микробтар мен ?сімдіктерге ?сері туралы т?сініктер м?лдем жо?. Сонды?тан осы ба?ытта?ы зерттеулер ?азіргі кезде аса ?зекті м?селелерге жатады.

Лабораториялы? жа?дайда ж?ргізілген зерттеулерді? н?тижесі ?сімдіктерді? бойыны? ?ыс?а болып, кейбір морфологиялы? ?згерістер бай?алып, ауылшаруашылы? ?сімдіктеріні? сапасы нашарлап ж?не ?німділігіні? т?мендейтінін к?рсетеді.

Мысалы, санды? м?ліметтерге то?талса?, 50 км биіктікте зымыран «Спейс - Шаттл» 150 тонна к?мір оксидін?, 500 тонна су ж?не сутешін б?леді, осындай биіктіктегі «энергия» ?шу аппараты 740 тонна к?міртегі оксидін, 750 тонна су ж?не сутегін б?леді. ?ыс?а ?ашы?ты?та (1 км) м?ндай ?алды?тар жасанды б?лт т?зіп, ?ыш?ылды жа?быр?а айналады ж?не ?шыру айма?ынан 200 км² ?ашы?ты??а дейінгі айма?ты? ауа райын ?згертеді. «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ынан ?шырылатын «Протон» зымыран жеткізгішіні? бір рет ?шырылуына 180 тонна гептил ??йылады. ?арыш айла?ы ж?мыс ж?ргізгеннен (1956 ж) бастап м?ндай «Протон» зымыран жеткізгішіні? 260-тан астамы ?шырыл?ан.

К?п сатылы «Протон» зымыран жеткізгішіні? ал?аш?ы блогы (алты бакты блок болады)  ж?мысын ая?тап, жерге ??ла?анда 1,5 тоннадан – 3,5 тонна?а дейін гептил ?алды?ы жерге т?гіледі. Сонда бір рет ?шырыл?анда, орта есеппен 2 тонна гептил жерге т?гілгенде, 44 жылда 520000 тонна гептил т?гіледі. Экологиялы? ?ауіпсіздікті са?тады? дегенні? ?зінде, ?аза?стан Республикасыны? ?лтты? аэрокосмосты? агенттігіні? м?лімдеуінше, ?азіргі кезде зымыран жеткізгішіні? жерді за?ымдайтын гептил м?лшері 150-200 литр шамасын ??райтыны аны?тал?ан.

?орша?ан ортаны? ж?не халы?ты? экологиялы? ?ауіпсіздігін ны?айтып, ?азіргі кездегі ?зекті м?селелерді шешу к?птеген ж?мыстарды? ат?арылуын талап етеді. Ал б?л ма?сат?а жету ?шін мынадай шараларды орындау ?ажет:

• ?уатты зымырандарды? ?шырылуын сирету;
• егінді жинау ж?не бау-ба?шаларды? г?лдеуі кезінде токсинді химиялы? ?осылыстарды б?летін зымырандарды ?шырмау;
• токсинді зымыран жанармайларын са?тауда ж?не тасымалдауда ?ауіпсіздік шараларын са?тау;
• айма?ты? суы, топыра?ы, ?сімдіктеріне жан-жа?ты зерттеу ж?мыстарын ж?ргізу;
• зымыран б?лшектері ??лайтын айма?тарда?ы халы?ты? денсаулы?ын медициналы? тексерулерден ?ткізу т.б. ж?мыстар ат?арылуы ?ажет.

?орыта айт?анда, біз атмосфералы? ауа?а «Бай?о?ыр» ?арыш айма?ынан ?шырылатын зымырандарды?  жанармай ?алды?тары мен Арал те?ізінен к?терілетін т?зды? ?орша?ан орта?а ?сері туралы толы? м?ліметтерді зерттеу ?ажет екендігін баса айт?ымыз келеді.

Сонды?тан жал?а берілген ?аза?стан территориясында?ы ?арыш айла?ын ба?ылау, болжау, зерттеу ж?мыстарын ?ар?ынды ж?ргізу ?ажет.

Деректер

Бізді? облыс айма?ында ?лемдегі е? ірі экологиялы? ?ауіпті ?ш  объекті – Семей ядролы? сына? полигоны, Сарыша?ан ?скери полигоны ж?не «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ы орналас?ан.

«Бай?о?ыр» пайдалану?а берілген  уа?ыттан бері 1300-ге жуы? зымыран ?шырыл?ан.

А?то?ай ауданы жеріні? 37 %-ы, Шет ауданы жеріні? 93 %-ы, Жа?аар?а ауданы жеріні? 37 %-ы, ?лытау ауданы жеріні? 74 %-ы «Протон» зымырантасы?ышыны? отыны – гептилмен ластан?ан.

Гептил – адам ж?не жануарлар?а концерогендік ж?не мутагендік ?сері бар улы зат.

«Протон» зымырантасы?ышыны? ал?аш?ы сатысына (5 сатылы) 500 тонна гептил отыны толтырылса, оны? б?лініп, жерге ??лайтын б?лшегінде 10-30 тонна отын жанбай ?алады.

Гептилді? концентрациясы бір текше метр ауада – 0,001 мг., ал 1 кг топыра?та 0,1 мг бол?анда ?ана зиянсыз.

«?азмехонобр» к?сіпорныны? 1994 жылы жаса?ан есебіне ?ара?анда, зымыранны? бірінші сатысы ??лайтын жерлердегі малды? еті мен с?тіндегі гептил м?лшерден онда?ан есе асып кеткен.

Республика аума?ында?ы 47 айма??а зымыран ?алды?тары т?сетін болса, соны? 39-ы бізді? облысты? ?стінде.

Апаттар

1996 ж. 14 мамыр – «Союз» зымырантасы?ышы ??лады.

1997 ж. 20 мамыр – «Зенит» зымырантасы?ышы ??лады.

1999 ж. 5 шілде – «Протон» зымырантасы?ышы ??лады.

1999 ж.  – «Протон» зымырантасы?ышы ??лады.

(Негізінен осындай 37-38 апат бол?ан, біра? на?ты дерек жо?).

Тарихи аны?тамалар

1955 ж. 12 а?пан – «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ын салу ж?нінде шешім ?абылданды.

1955 ж. 12 мамыр – кешенні? ??рылысы басталды.

1957 ж. – «Р-Э» зымыраны ?шырылды.

1961 ж. 12 с?уір – Тарихта т???ыш рет ?арыш?а адам ?шты. Ю. Гагарин ?арышта болып ?айтты.

1991 ж. 2 ?азан – ?аза?ты? т???ыш ?арышкері Т. ?уб?кіров ?шты.

1957-95 жж. – Айналада?ы орта?а ж?не халы? денсаулы?ына кері ы?пал туралы деректер шектеліп келді.

1997 ж. 4 ?азан – Ресей Федерациясы «Бай?о?ыр» кешенін жал?а (аренда) ал?ан жа?дайда оны? айма?ында?ы экология ж?не таби?атты пайдалану м?селесі ж?ніндегі келісімге ?ол ?ойылды.

1998 ж. 21 ?азан – таби?атты ?ор?ау за?ыны? б?зылуын болдырмау ж?ніндегі ?ызылорда облысты? ?орша?ан ортаны ?ор?ау бас?армасы ?й?арым шы?арды.

1998 ж. ?араша – 1999 ж. мамыр ?й?арымды орындау туралы Ресей жа?ымен хат алмасылды. Ресей жа?ы ?й?арымны? барлы? тарма?тарын орындайтынды?ы туралы хабардар етті.

1999 ж. 29 наурыз – Ресей-?аза?стан комиссиясы кездесіп, бірлескен хаттама?а ?ол ?ойды.

1999 ж. 2 шілде – ?ызылорда облысты? ?орша?ан ортаны ?ор?ау бас?армасы ?арыш айла?ынан зымырантасы?ыштарды? ?шуына тыйым салынатыны туралы Ресей жа?ына ескерту хат жолдады.

1999 ж. 5 шілде – А?аумен ?шырыл?ан «Протон» зымырантасы?ышы ?ар?аралы ауданыны? жеріне ??лады.

1999 ж. 27 ?азан – «Протон» зымырантасы?ышыны? апаты. Оны? сыны?тары Атасу поселкесіні? жанына ??лады.

1999 ж. 18 ?араша – келісімдерге ?ол ?ойылды. Келген шы?ынны? орнын толтыру Ресейден талап етілді.

«Бай?о?ыр» кешеніні? инфра??рылымы

• Бай?о?ыр ?аласы.
• ?арыш айла?ы:
• ??рамында 52 ?шыру ?ондыр?ысы бар кешен (85 х 125 км);
• к?мекші объектілер (заводтар, аэродромдар, жылу-электр орталы?ы).
• Зымырантасы?ышыны? б?лініп ?алатын б?лшектері ??лайтын аудандар (жалпы к?лемі 4,8 млн га болатын 22 ала?).

Жал?а беру шарты (1994 ж.)

Жал?а беру а?ысына (жылына А?Ш-ты? 115 млн. доллары) таби?атты пайдалану т?лемі де ?осыл?ан. (Біра? ?орша?ан ортаны ?ор?ау ?орына одан бір тиын да т?спей отыр).

Экология ж?не таби?ат ?ор?ау м?селесі 1997 ж. 4 ?азанда жасал?ан келісіммен жеке реттеледі.

?арыш айла?ы объектілеріне б?где адамды кіргізу к?зделмеген. Б?л м?селе 1999 жылды? 1 ?арашасында?ы жеке ережемен кейіннен реттелген.

«Бай?о?ыр» ?арыш кешеніні? м?селесімен айналысып жат?ан жо?ары о?у орындары мен ?ылыми-зерттеу институттары, оларды? ба?дарламалары

?ткен жылы (1999 ж) «Протон» екі рет ??ла?анда, бізді? м?ндай т?тенше жа?дай?а дайын емес екендігіміз белгілі болды. ?азір бірталай т?жірибе жинады?. Бірінші жа?дай бойынша ?ылыми зерттеуді ?аза?стан ?алымдары ж?ргізе бастады. «Бай?о?ыр» кешеніні? ?ызметіне байланысты халы? денсаулы?ы жа?дайыны? мониторингі ба?дарламасы боынша облысты? денсаулы? са?тау бас?армасыны? басты?ы ?анат Ермекбаевты? басшылы?ымен облыс д?рігерлері де ж?мыс істеуде. Соларды? ішінде ?Р ??А-ны? корреспондент – м?шесі, ?ММА-ны? ректоры, медицина ?ылымдарыны? докторы, профессор Ма?аш ?лиакпаровты? басшылы?ымен «Бай?о?ыр» кешеніні? адам денсаулы?ына ?сері туралы тере?детілген ?ылыми зерттеу бірінші рет ж?ргізіліп отыр. Б??ан ?оса зымырантасы?ышты? б?лінген б?лшектері т?сетін ?лытау, ?ар?аралы ж?не Жа?аар?а аудандарында?ы жерлерде ?азМУ мен «?азмехонобр» ?алымдары да экологиялы? зерттеулер ж?ргізілуде. Ал Е.А. Б?кетов атында?ы ?ар МУ-ды? ?алымдары ж?ргізіп жат?ан ж?мыстар ?те ерекше. Онда экологиялы? зерттеу орталы?ы ??рылып, университет ректоры, техника ?ылымдарыны? докторы, профессор Жамбыл А?ылбаевты? басшылы?ымен зымыран отыны? ??рамын аны?тайтын жа?а аспап ж?не оны? ж?мыс істеу ?дістемесі жасалып жатыр.

«Бай?о?ыр» ?арыш айла?ыны? елімізге ?келген пайдасы

«Бай?о?ыр» ?арыш айла?ы ?ткен ?асырды? еншісіне жазыл?ан адамзат баласыны? е? бір те?десі жо? жетістігіні? бірегейі десек арты? болмас. Сол ар?ылы адам таби?ат ??пиялары мен ерекшеліктерін игеру ?рдісіндегі ?зіні? алар биігі мен жетер асуын на?ты істермен д?лелдеп берді.

«Бай?о?ырды?» ?ызмет ете баста?анына 40 жылдай уа?ыт болса, осы уа?ыт ішінде ол ?аза?станды ?лемге танытты. Ал?аш?ы жер серіктері осында ?шырылды. Со??ы м?ліметтерге ?ара?анда, м?нда т?р?ан ?имараттар мен бас?а да жара?тарды? ??ны 25-30 млрд доллар?а ба?аланады екен. Ол б?рын?ы Ке?ес Ода?ынан ?ал?ан м?ра. Ол ?аза?станны? ?ылыми д?режесіні? ?суіне де ?лкен ?сер етті.

«Бай?о?ырдан» ?арыш?а бірінші адам аттан?аннан бері ?аншама жер серіктері, ?ылыми зерттеу станциялары, ?арыш корабльдері ?шырылды. Соны? н?тижесінде ?ылымымыз ?ркендеп, таби?атты? талай тылсым ??пиялары ашылды. Демек, «Бай?о?ыр» ?арыш айла?ыны? адамзат баласы ?шін де, еліміз ?шін де алар орны ерекше.

?олданыл?ан ?дебиеттер:

1. ?Р білім ж?не ?ылым министрлігіні? ?ылыми журналы – «Ізденіс», 2001, № 4,5, 105-108 бб.
2. Орталы? ?аза?стан, 2000, 9 желто?сан