К?не т?ркі тіліндегі шылау с?з табыны? ма?ыналы? т?рлері

С?йлем ішінде шылау с?здер объектілік  - ба?ытты?ты, мезгіл – мекендік, тияна?тылы?ты, ?серлікті ?р т?рлі грамматикалы? ма?ына ?стемелеп, ?осымша ре?к беретін ж?не байланыстырушылы? ?ызмет ат?аратын лексемалар тобына жатады. Олар ма?ыналы? ?ызметіне ?арай демеуліктер, септеуліктер, жал?аулы?тар болып ?шке жіктелетіндігі белгілі. Б?ларды? ?зара ат?аратын ?ызметтері ?р ?илы. М?селен, жал?аулы?тар с?збен - с?з, с?з тіркестері ж?не с?йлем мен с?йлемді байланыстырса, септеуліктер ?здеріне тиісті септік формаларында?ы атауыш с?здермен тіркесіп, с?йлем м?шелеріні? арасында?ы ба?ыны??ылы?, мекендік, мезгілдік, орта?ты? ?атынасты білдіреді де септік жал?аулы с?здерді? ма?ынасын толы?тырып на?тылай т?седі. Ал демеуліктер болса, орын т?ртібі ар?ылы атауыш с?здерге тіркесіп, сол с?здерге болжау, к?шейту, ?омсыну, салыстыру, на?тылау сия?ты ма?ыналарды ?степ, ?р т?рлі грамматикалы? ?осымша ре?к береді.Жалпы тілі білімінде шылауларды? бір ?атары с?з бен с?зді? арасында?ы грамматикалы? байланыстарды ай?ындау ?шін, толы?тыру ?шін ?ызмет етсе, біразы с?з тіркестері мен с?йлемдерді? арасында?ы байланысты ай?ындау ?шін д?некер болады. Ал кейбіреулері жеке с?здер мен с?з тіркестері немесе с?йлемдерді на?ытылау ?шін, толы?тыру ?шін, я ?осымша ре?к беру ма?саттарда ?олданылады делінген [22,б.362]. Осы теориялы? т?жырым негізінде к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегі шылау с?здерді? ма?ыналы? т?рлері ?арастырылады.

Септеулік шылаулар

Септеулік шылаулар шы?у тарихы жа?ынан ?уелгі лексикалы? ма?ынасы бар атауыш с?здерден транспозициялы? т?сілі ар?ылы пайда бол?ан туынды т?л?алар болып саналады. Олар тілді? даму эволюциясында біртіндеп барып, бастап?ы лексикалы? ма?ынасынан айырылып, ?осымшалар жал?ану ар?ылы сі?ісу процесі негізінде біріктіріліп, абстрактылы грамматикалы? ма?ынаны иеленген жа?а с?здер ??райды. М?селен, В.Э.Шерер, М.И.Стеблин-Каменскийді?: «Мы же склонны придерживаться точки зрения тех лингвистов, которые пологают, что послелоги и грамматические значения» деген пікіріне ?осылып, оны О.Суник ж?не Дж.Мураталиева ??птайтынын айтады [23,б.53-59]. ?.Ертаев кейбір т?ркі тілдерінде септеуліктер жеке с?з табы болатынды?ын ж?не В.Радловты? е?бегінде ?ыры?тан астам септеуліктер барын с?з етеді[24,б.30-34].Ал апача тобына жататын навахо тілінде: «послелоги это показатели ролей неядерных актантов и сирконстантов , так сказать косвенные падежи.Таким образом, это не самостоятельные слова, а префиксы глагола, грамматические единицы » делінген[25,б.246].Сонымен жо?ары да берілген ?алымдары? т?жырымдары бойынша пікір білдіретін болса?, онда жалпы тіл білімінде септеулік шылаулар жайлы аффикс ж?не дербес с?з ма?ынасында?ы екі негізді? барын бай?аймыз. Б??ан ?оса категория д?режесіндегі септеуліктер бойына лексикалы? ж?не грамматикалы? ма?ыналарды сі?діретіндігі ж?не ?з алдына жеке с?з табы ретінде ?аралатынды?ы бар. М?селен, демеуліктер мен жал?аулы?тар ?здері тіркесетін немесе байланыстыратын с?здерді? грамматикалы? т?л?асын талдамайды. Атауыш с?здер ?ай с?з табына жатса да, ?ай т?л?ада т?рса да жал?аулы? пен демеуліктер оны елемей тіркесе береді. Септеуліктер олай емес, атауыш с?здерді? арнаулы грамматикалы? формада т?руын ?алап, ме?геріп барып тіркеседі. Десек те, к?не т?ркі тіліндегі септік жал?аулары біріні? орнына бірі ?олданыл?ан. Оларды ?азіргі ?аза? немесе бас?а т?ркі тілдеріндегідей на?ты ж?йелік бай?алмайды. Сол себептен септеуліктерді? грамматикалы? к?рсеткішпен тіркесуін с?йлемні? мазм?ны ма?ынасы ар?ылы аны?таймыз. Мысалы: Йа?ру ?о?ду?та кісре а?ы? білік анта ?й?р ерміс – Жа?ын ?он?аннан кейін жаман ілімді сонда ?йренген еді. Осы с?йлемдегі «?о?ду?та кісре» тіркесі жатыс септігінде т?р. А.Кононов септеулік шылаулар с?йлемде есім мен етістік арасында?ы синтаксистік ?атынасты білдіреді. Я?ни септіктерді? ма?ынасын толы?тырады деген[26,б.296].

К?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегі септеулік шылаулар?а ?чун, тегі, кісре, че, аша, бірле т?л?алары жатады.Сонымен ?атар бірде ?стеу, бірде септеулік шылау ?ызметін ат?аратын т?л?алар да бар. Олар: тапа, арту?, ?тр?, ?оды, ?д?, ??ре. Б?ларды? ішіндегі ру/р? ж?не че формалары т?ріктанушы ?алымдарды? зерттеу е?бектерінде шылау есебінде ?аралмайды.

К?не т?ркі тіліндегі септеулік шылау с?здерге жеке – жеке то?талмастан б?рын, жо?арыда айтыл?ан (ру/р?, че) лексикалы? единицалар жайында ойымызды орт?а салалы?.Е? бірінші м?селе ??ранды ж?рна? болып танылып келген ?ару/керу , ?ару/геру формаларыны? ??рамында?ы ру/р? т?л?асы ж?нінде болма?. К?не т?ркі тілінен белгілі ?ару/керу формалары ?азіргі т?ркі тіліні? деректерінде ?стеулік м?н – ма?ына беретін с?здерді? ??рамында ?лі форма немесе к?неленген ??ранды септік жал?ау есебінде таныл?ан.Ізін жо?алт?ан б?л формаларды к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер м?тіндерінен ?ана кездестіре аламыз.Т?ркітанушы ?алымдарды? зерттеу е?бектерінен ?ару/керу т?л?алары к?не жазбалар тілінде ба?ытты? ма?ынаны білдіретін барыс септігіні? ?осымшасы деген негізде орын ал?ан.Г.Рамстедт б?л ??ранды форманы – ?а барыс септігі ж?не – ру ба?ытты? формасын директив деп к?рсетеді де, - ?ару т?л?асынан ма?ан, са?ан, о?ан, б??ан с?здері  ?алыптас?ан дейді[27,б.44].?алымны? пікірін кейінгі жылдары В.Котвич ?олдап, ?з болжамын мон?ол с?з жасаушы -  ?аду формасымен саба?тастырады[28,б.324].Зерттеуші В.Банг пен А.Габэн б?л ?осымшаларды? ??рамында?ы ру/р? формаларыны? пайда болу жолын зерттей келіп, к?семшеден шы??ан деп ?орытындылап, т?мендегідей мысалдармен д?лелдей т?седі. Ке? р? с?зіні? ??рамында?ы – р? барыс септік формасы емес, керісінше ке??р етістігіне – ? к?семше формасы ?осылып, кейіннен ?стеуге айнал?ан деп айтады[29,б.264].

Руникалы? жазбаларда?ы ру/р? формаларына ?атысты негіздерді жина?тай келіп, аталмыш форманы ?ылыми т?р?ыдан септеулік шылаулар т?ріне жат?ызамыз.Б??ан д?лел ретінде мынандай т?жырым негіздер бар:

а) Септік категориясыны? формалары т?бір с?зге бірден екі рет жал?анбайды.Ж?не – те к?не т?ркі тілінде барыс септігіні? жал?ауы бас?а жал?аулар?а ?ара?анда т?ра?ты болып келеді. Мысалы: Т?пітке кічіг тегмедім – Тибетке кішкене жетпедім.

?) К?не ескерткіштер жазбаларында кейбір шылау с?здер аралы?ында тыныс белгі ?ойылма?ан. Мысалы: Йер?ару йер Байыр?у йеріне тегі с?ледім – Сол?а ?арай йер Байыр?у жеріне дейін со?ыстым.

б) Аудар?ан кезде бергеру – бері ?арай , тар?ан?ару – тар?ан?а ?арай, ілгеру – ал?а ?арай болып ?здігінен ?арай шылауымен тіркесіп келеді.

в) Алтай тілдеріне жататын аталас мон?ол мен т?ркі тілдерін салыстыр?ан кезде мон?ол тіліндегі ру/р? формалары ?арай шылау ма?ынасында?ы с?з ретінде дербес ?олданыл?ан. Мысалы: гэр руу – ?йге ?арай, уул уруу – тау?а ?арай болып келеді [30,б.807]. Ба?ытты? ма?ынада?ы таман с?зі де с?здікте руу/р?? деп берілген [31,б.295]. ?арай шылауыны? ??рамында?ы ?а-ра-й (-ру,-р?,-ры,-рі) ба?ытты? ма?ынада?ы к?не рудиментті бай?ау ?иын емес. Жалпы ?орыта к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегі ??ранды ж?рна? немесе барыс септік жал?ауы болып осы уа?ыт?а дейін танылып келген ру/р? т?л?асы -  лексикалы? единица.На?ты айт?анда, барыс септік жал?аулы с?зден кейін келетін ба?ыт – ба?дар ма?ынасында?ы септеулік шылау. Ру/р? ж?не че т?л?алары к?не т?ркі тілдеріндегі атауыш с?здермен тіркесіп келіп, мезгілдік, мекендік, божаулы?, ба?ытты? м?нді грамматикалы? ма?ыналары білдіріп, байланыстырушылы? ?атарына жатады. Септеуліктерге т?н ?асиет тіркесетін с?здеріні? белгілі бір грамматикалы? т?л?ада т?руын талап етеді. М?ндай белгілі бір грамматикалы? т?л?ада т?ратын негізгі с?здер – зат есім, есімдік, етістікті? есімше т?рі ж?не ?имыл атаулары. Аталмыш шылаулар тобы с?йлемде есім мен етістік арасында?ы синтаксистік байланысты білдіреді. Я?ни септеулік шылаулар септік ж?йемен тікелей байланысты. Олар септіктерді? ма?ынасын толы?тырады, на?тылайды. Сонымен бірге септік жал?аулары бере алмайтын синтаксистік ?атынаста?ы грамматикалы? ма?ыналары мен ерекшеленеді.

Демеулiк шылаулар

?аза? тiл бiлiмiнде демеулiк шылаулар?а ?атысты ?ылыми е?бектер мен зерттеу ж?мыстар бiршама бар. Дегенмен оларды? ма?ыналы? ??рамына ж?не орын т?ртiбiне  (позиция) ?атысты даулы м?селелер жо? емес.М?селен,?.Ж?банов «?аза? тiлi ж?нiндегi зерттеулер» атты е?бегiнде шылауларды ?осал?ылар ж?не жал?ауыштар деп б?лiп, ?осал?ыларды? ?зiн iштей д?йек ж?не ая? ?осал?ы деп б?лген. Соны? iшiнде д?йекке тым, ?те, е? т.б. деген ?азiргi к?шейткiш ?стеулердi шылау есебiнде ?арастыру керектiгiн с?з еткен [32,б.162].Б?гiнде б?л к?з?арас кейбiр тiлшi ?алымдарды? е?бектерiнен жал?асын табады.С.Исаев «к?шейтпелi асырмалы шырай т?л?асын жаасайтын к?шейткiш ?стеу деп аталып ж?рген ?те, тым, аса, тiптi т.б.т?рiздi к?мекшi с?здердi? сапалы? сынбармен тiркес?i де с?здi? аналитикалы? формасына жатады. ?йткенi б?л жерде к?шейткiш буындар да (уп-улкен, ?ып-?ызыл т.б.), к?шейткiш к?мекшi с?здер де (?те ?лкен, тым тамаша т.б.) бiрiншiден форма тудыратын ?осымшалар сия?ты ?зi тiркескен с?зге ?осымша грамматикалы? (к?шейткiш) ма?ына ?стейдi, бiра? лексикалы? ма?ынасына н??сан келтiрмейдi, не оны ?згертiп жiбермейдi» деп т?жырымдайды [33,б.52]. Сол сия?ты А.?алыбаева, Н.Оралбаева бiрлесiп жаз?ан е?бекте де аталмыш т?л?алар к?шейткiш ?стеу есебiнде ?аралмай, дербес с?здi? формасын тал?амайтын к?мекшiлер ?атарына жат?ызады [34,б.162].?азiргi ?аза? тiлiндегi демеулiктердi зерттеген Ы.Ша?аманова,?.Ж?банов, Н.Оралбаева, С.Маралбаева, С.Исаев, М.Сер?алиев пiкiрлерiне ?осыла отырып, ?з ойын былай т?йiндейдi: « ?азiргi к?шейткiш ?стеу деп танылып ж?рген с?здердi шылаулар?а кiргiзiп, оны? iшiнде та?ы да саралап, грамматикалы? ма?ынасына, тiркесетiн с?зiне орай к?шейткiш демеулiк немесе сынды? демеулiк деп ?арастыр?ан ж?н сия?ты” [35,б.128]. Шынды?ында, ?аза? тiл бiлiмiнде б?л негiздi? барына бiраз уа?ыт ?тсе де, аталмыш тiлдiк единицаларды? сау басы сауда?а т?сiп ?лi ж?р.

Негiзiнен, е?, тым, ?те  осы сия?ты лексемалар кейбiр туыстас т?ркi тiлдерiнде шылау с?здер ?атарына жат?ызылады. Мысалы: ?ыр?ыз, ?й?ыр, ?а?ауыз, хакас, т?рiк, шор тiлдерiндегi. К?мекшi с?здер атауыш с?здерден кейiн келедi деген т?жырым жалпы тiлдiк сиптттамалы? д?режеде айтыл?ан за?дылы?. Десек те, тiлдi? кейбiр iшкi флексиялы? за?дылы?тарына байланысты ?згешелiктерi болады. М?селен ?аза? тiл бiлiмiнде с?з алдында тек демеулiгi ?ана келедi деймiз. Егер де к?шейткiш ?стеулер деп танылып ж?рген единицаларды к?шейткiш демеулiктер деп есептейтiн болса?, онда жал?ыз тек с?зi ?ана емес ?те, аса, тым, е?, тiптi т.б.осы сия?ты с?здердi де с?з алдында келетiн демеулiк с?здер ?атарына жат?ызу?а болар едi. М?ны айту себебiмiз, к?не т?ркi тiлiнде ?те, е? т?л?алары кездесiп, ?азiргi д?режесiнде ?ызмет ат?ар?ан. Мысалы:

К?не т?ркi тiлi: Е? iлгi То?у балы?та с??iшдiм – Е? бiрiншi Т??ы балы?та со?ыстым. Екiншi с??iс е? iлгi ай алты йа??а…- Екiншi со?ыс е? бiрiншi айды? алтысында…К?зде йаш  келсер ?тi де к???лге сы?ыт келсер… К?зге жас келсе ?те к??iлге шер келер.

?аза? тiлi:Ескiнi? е? жа?сысын ала бiлмей,жаманнан арыла бiлмей ж?ргендерге ренжiдiм.Ал м?ндай к?ресте жазушыларды?, ?нер ?айраткерлерiнi? алатын орны ?те зор.

Екiншi бiр тiлдiк норма?а с?йкессiздiгi – демеулiктердi? ?осымша?а айналу м?селесi.Б?л - ?згешелiкте айтылып ж?рген м?селелердi? бiрi. Мысалы: Келесi? бе? – келемiсi?, барасы? ба? – барамысы?. Сонымен ?атар кейбiр демеулiктердi? жiктiк жал?ауын ?абылдап, бас?а с?з таптарыны? ?ызметiнде к?рiну де жо? емес. Мысалы:

I. Мен       ?анамын              Бiз     ?анамыз

II. Сен      ?анасы?               Сендер       ?анасы?дар

    Сiз        ?анасыз               Сiздер        ?анасыздар

III. Ол      ?ана                     Олар                   ?ана

Сол сия?ты ?демi – а?сы?, жаман – а?сы? а?ылшысыдамын, ?кесi демiн деген с?здердегi к?шейткiш м?ндi демеулiктер с?з ??рамында келiп, ?зiнен кейiн к?птiк, жiктiк жал?ауларын да ?абылдайды.

К?не т?ркi жазба ескерткiштер тiлiнде кездесетiн к?шейткiш ма?ынасында?ы ?ына (?ана/?ана), о?/?к (а?), та/де (та/те, да/де) ж?не с?раулы? ма?ынада?ы т?г?л (т?гiл) демеулiктер де б?ндай ?згерiстер бай?алмайды.

Жалпы тiл ?ылымында шылаулар с?з табы бола алмайды деген к?з?арас?а, ?сiресе, осы демеулiктердi? ?осымша формаларына ??сас болуы себеп бол?ан. Сонды?тан да жо?ары да айтыл?ан ?осымша м?селесiне байланысты кейбiр ?алымдар бiр кездерi демеулiктердi аффикс деп таны?ан болатын. Т?ркiтанушы ?алымдарды? тiлде б?рыннан ?алыптасып, демеулiк ?ызметiне ежелден енiп кеткен т?л?аларды таби?и деп к?рсетуi ж?не сол демеулiктердi? аффикстiк элемент деп ?арауы жа?ынан пiкiрлерi с?йкеседi. Б?л жайлы ?ыр?ыз ?алымы А.Карымшаков турголктарды? демеулiктердi аффикстiк элемент деп к?рсетуiн ?остап, «т?ркi тiлдерiндегi с?здердi? к?мекшi с?зге, одан ?осымша?а айналуы за?ды ??былыс» деген ойын бiлдiредi [9,б.192].Демеулiктердi? бiразы т?л?алы? жа?ынан ?осымша?а ??сас келгенмен ж?не оларды? лексикалы? ма?ыналары сол?ын, грамматикалы? ма?ыналары абстрактылы болса да, аффикстерге ?ара?анда дербестiгiнен м?лде айырылып ?алмайды. С?зден б?лек тiркесiп дербестiгiнен ?олданылуын са?тап ?ал?аны б?рын?ы дербестiгiнi? ?алды?ы деп т?сiнуiмiз керек. Ал т?ркологияда ж?рна?тарды? ?зi дербес с?здерден пайда бол?ан деген пiкiр к?птен берi айтылып келе жат?аны белгiлi.К?не т?ркi руникалы? жазба ескерткiштер тiлiнде болымсызды? ма?ынада ?олданылатын т?г?л формасы мен шектеу, на?тылау ма?ынасында?ы ?ына демеулiктерден бас?алары т?л?алары жа?ынан аффикстерге ??сас келедi.Мысалы о?ан: та/де, о?/?к, ба/му, гу/г?/к?к, ча/че, ру/р? сия?ты бiр буынды формалар жатады. Олар т?л?алы? жа?ынан ?осымшалар?а ??сас келгенмен, тiлде ат?аратын ?ызметтер екi бас?а. С.И.Соболевский к?не грек тiлiндегi демеулiктердi? де ?осымша?а ??сас бол?анмен, оларды? ат?аратын тiлдiк ?ызметтерi мен д?режелерiнi? ?р т?рлi екендiгiн с?з етедi. К?не грек тiлiнде к?не т?ркi тiлiндегi демеулiктермен с?йкес ?ата, те, бе, ге формалары бар [36,б.273]. Демеулiктердi? ескерткiш тiлiнде септеулiк шылау ру/р? немесе че сия?ты с?з ??рамында келуi жо?. Атауыш с?здерге тiркесiп келiп, сол с?здерге ?р т?рлi грамматикалы? ма?ыналар ?стейдi. Демеулiктер де тiлдi? даму эволюциясында бiртiндеп барып бастап?ы лексикалы? ма?ыналарынан айырылып, абстрактылы грамматикалы? ма?ынаны иеленген жа?а ма?ынада?ы шылау с?здер тобын ?алыптастыра баста?ан.

Орхон – Енисей жазбаларында?ы шылау с?з табыны? лексикалы? ??рамына ?атысты с?з еткенде, кейбiр шылау с?здер деп танылып келген единицаларды? бас?а с?з таптарына жататынды?ы демеулiктерде де кездеседi. Б?гiнгi к?нге дейiн зерттеу е?бектерде демеулiк шылаулар деп танылып келген йала?ус, йана, аны?, не?, ерiнч, ерсер сия?ты ?р т?рлi категориялы? ма?ынада?ы с?здердi жалпы шылау с?здер ?атарына ?осып ?арастырамыз. Б?лардан да бас?а септеулiктер ж?не жал?аулы?тар деп танылып келген т?л?аларды? барлы?ына дерлiк т?сiнiктер берiлдi. Сонымен бiрге т?ркологияда ?алыптас?ан демеулiк атауына ?актысты пiкiрлер де айтыл?ан болатын.?аза? тiл бiлiмiнде б?л атау ал?аш А.Байт?рсынов е?бегiнен бастап, «демеу» деген терминмен аталады. ?.Ж?банов зерттеуiнде «?стеуiштер» деп берiлсе, С.Аманжолов е?бегiнен бастап «демеулiктер» деген атау толы? ?з атын иемденген. Содан берi Р.?мiров, К.Амиралиев, Ф.Кенжебаева, ?.Иманалиева, В.Исен?алиева, Ы.Ша?аманова сынды тiлшi ?алымдар оларды арнайы зерттеген. Олар жалпы шылаулар тарихын сипаттай отырып, бiрi жал?аулы?тарды?, бiрi септеулiктердi?, ендi бiрi демеулiктердi? ?р ?ырларынан ?ылыми зерттеулерiн танытып, ?зiндiк ??нды пiкiр – т?жырымдарын жаса?ан. Аталмыш ?алымдарды? зерттеу е?бектерiне с?йене отырып, к?не т?ркi руникалы? жазбаларда?ы шылауларды салыстырып ?ара?анымызда, б?гiнгi т?ркi тiлдерiндегi шылаулар с?з табыны? ?алыптасуында?ы ал?аш?ы сатысы болып отыр. Я?ни ?азiргi ?аза? тiлiндегi демеулiктердi? ?алыптасу тарихы да к?не т?ркi руникалы? жазба ескерткiштер тiлiнен бастау алады деген с?з. Орхон – Енисей жазбалар тiлiндегi демеулiктерге та/де, о?/?к, ба/му, ?у/г?/к?к, ?ына, т?г?л т?л?алары жатады. Сонымен ?атар та/де демеулiгiнi? орнына ж?ретiн жартылай жал?аулы? шылау ма?ынасында?ы «йеме» формасын да жат?ызу?а болады. Аталмыш т?л?аларды ?азiргi ?аза? тiлiндегi ?олданылып ж?рген формаларымен салыстырып к?рсететiн болса? мынандай: та/де – та/те, да/де; о?/?к – а?; ба/му – ма/ме, па/пе, ба/бе; ??/г?/к?к – ?ой/?ой; ?ына – ?ана/?ана; т?г?л – т?гiл болып келедi. К?не т?ркi тiлiндегi демеулiктер ?азiргi ?аза? тiлiндегiдей ?здерi тiркескен с?здерге ?осымша грамматикалы? ма?ына ?стейтiн шылау с?здердi? ма?ыналы? т?рлерiнi? бiрi болып саналады. Демеулiктер септеулiктер сия?ты ?зi тiркесетiн с?здердi? белгiлi бiр грамматикалы? формада т?руын талап етпейдi.Атауыш с?здерге тiркесiп, сол с?здерге болжау, к?шейту, ?омсыну, салыстыру, на?тылау ма?ыналарын ?стейдi. ?азiргi ?аза? тiлiнде демеулiктердi? септеулiктер мен жал?аулы?тар?а ?ара?анда дамуы да, ?олданылу аясы да бiршама активтенген. К?не т?ркi тiлiндегi демеулiктердi? с?йлем iшiндегi грамматикалы? ?атынаста?ы д?режелерiн к?рсету ?шiн ?азiргi ?аза? тiлiндегi жекелеген авторларды? е?бегiнен мысалдар алып, салыстырып ?арастырамыз. Жазба ескерткiштер тiлiнде шылауларды? ?зара (аз – к?п) ?олданылуына байланысты К?лтегiн, Тонй??а?, Бiлге ?а?ан, ??тлы? ?а?ан (Онгин), Ыр?а? бiтiг, К?лi – Чор, Мойын – Чор, Тариат жазбалары бойынша статистикалы? м?лiметтеме жасалынды. Сонымен ?атар ?азiргi т?ркi тiлдерiндегi шылау с?здермен салыстырылынып, ?згерген дыбысты? варианттары да к?рсетiлдi.

Та/Де: Руникалы? жазбада?ы та/де демеулiгi – ?азiргi ?аза? тiлiндегi та/те, да/де формаларында?ы к?шейткiш демеулiктер. К?не т?ркi тiлiнде тек демеулiк ма?ынасында ?ана болады. А.Ыс?а?ов ?аза? тiл бiлiмiнде та/те, да/де шылаулары с?здер не с?йлемдердi байланыстыру ?абiлетiне байланысты бiрде жал?аулы?, бiрде демеулiк ма?ынасында болатынды?ын айтады. Жал?аулы? шылау ?атарына ?ос?ан та/де формасын ?алымдар пiкiрiне с?йене отырып, демеулiктер ??рамына жат?ызамыз. Себебi мынандай: демеулiк ретiнде ?олданыл?анда, бiр с?здi? немесе бiры??ай м?шелердi? ?р?айсысыны? жетегiнде болып, олар?а к?шейту, аны?тау, т?тпiштеу ма?ыналарын ?стемелеп отырады [22,б.336].

Жал?аулы? шылаулар.

Тiл бiлiмi негiзi ал?аш?ы ?азы?ы есебiнде тiлдiк элементтер мен единицаларды зерттеуден бастайды. Себебi е? бiрiншi тiлдi? ??рылымды? б?лшектерiн ж?не оларды? ерекшелiктерi мен ?а?идаларын на?тылы зерттеп бiлмейiнше, ?ылымды танып бiлу м?мкiншiлiгi жо?. Б?л – тiл- тiлдi? ?айсысына болмасын ?атысты орта? за?дылы?. Бiздi? ?арастыратын м?селемiз осы тiлдiк бiрлiк, я?ни 5-8 ?асыр аралы?ында?ы руникалы? жазбаларда жал?аулы? шылау с?здерiнi? бар – жо?ына ?атысты болып отыр. К?не т?ркi тiлдерiнде жал?аулы?тарды? бар – жо?ын аны?тау ?шiн оны? е? бiрiншi ?ылыми – теориялы? негiзiн бiлуiмiз шарт. Келесi бiр шарты – оны д?лелдейтiн деректер, тiлдiк материалдар болу керек. Осы екi негiзде Орхон – Енисей ж?не Талас жазбаларында?ы шылау с?здердi? ма?ыналы? т?рлерiнi? бiрi жал?аулы?тар туралы с?з болма?. Жал?аулы?тар – с?з бен с?здi, с?йлем мен с?йлемдi байланыстыратын, бiр с?здi? аясында ?алмай екi с?зге, екi с?йлемге бiрдей ма?ына ?осатын шылау с?здер. Тiл ?ылымында олар аналитикалы? форманттар есебiнде ?арастырылады. Жалпы оларды? да ?алыптасуы ?зге грамматикалан?ан с?здердей грамматикалы? жа?ынан дерексiзденуi, лексикалы? дербес ??ымнан жалпы категориялы? д?режеге жетуi ?те баяу ж?не бiрте – бiрте даму жолымен болатынды?ы аны?.Тiл бiлiмiнде б?ндай номинациялы? процестердi? болуын т?бегейлi шешiп беру о?ай?а со?пайды. ?ылым ?шiн тiлдi? таби?аты - ?те к?рделi ??былыс. Тiлдi? таби?и ??былысы т?ра?ты бол?анмен, грамматикалы? ??рылысы т?ра?сыз ?немi даму ?стiнде болады. Сонды?тан да тiл ?ылымында ?р т?рлi к?з?арастарды? туындауыны? ?зi – за?ды н?рсе.

Орхон – Енисей ескерткiштер тiлiндегi шылаулар?а ?атысты айтыл?ан ?алымдар пiкiрлерiне назар аударалы?.М?селен, ?.??рышжанов, М.Томанов бiрлесiп жаз?ан «Орхон – Енисей жазуы ескерткiштерiнi? зерттелу тарихы мен грамматикалы? очерктерi» атты е?бекте к?не т?ркi тiлiндегi шылауларды ?азiргi т?ркi тiлдерiндегi шылаулармен салыстырады. Олар к?не т?ркi тiлiнде шылаулар категориялы? д?режеде ?алыптаспа?анда?ын айта келе, к?мекшi есiмдердi ?осып ?ара?ан. Одан кейiн жазбалар тiлiнде б?гiнгi т?ркi тiлдерiндегiдей жал?аулы?ты шылау ж?йесi жо?, сонды?тан оларды салаластырушы, ??рмаластырушы деп б?луге негiздi? жо? екендiгiн айтады. Бiз ?алымдарды? жал?аулы?ты шылау ж?йесi жо? дегенге келiскенмен, категориялы? негiзде к?рiне алмайды дегенiне ?осыла алмаймыз. ?рине, ?азiргi ?аза? тiлiндегi жал?аулы?тар тобы к?не т?ркi тiлiмен салыстыр?анда сан жа?ынан да мол ж?не беретiн ма?ынасы да сан ?ырлы. Оны? ?стiне оларды? ?олданыс ы??айы да к?не тiлмен салыстыру?а келе бермейдi. Сонымен ?атар к?не т?ркi тiлiндегi кейбiр шылау с?здер ?азiргi ?аза? тiлiнде са?талма?ан ж?не оларды? орнына бас?а с?здер ?олданылады. М?селен, А.Кононовты? осы?ан ?атысты ойы мынандай: «Позднее, начиная с караханидского периода, под воздействием арабского и персидского языков и литературы на этих языках собственно тюркские союзы, модальные слова и частицы были почти полностью вытеснены арабскими и персидскими займствованиями» [26,б.200]. Б?л пiкiрге к?з ?арасымызды айтса?, к?не т?ркi тiлiндегi жал?аулы? шылауларды? барлы?ы дерлiк ?олданыстан шы?ып ?алма?ан. Ал араб – парсы с?здерi орын бас?анымен шылау с?здерге зиян келген жо?, керiсiнше кiрме с?здердi? баламасы ретiнде дамып, б?гiнгi тiлде ?олданылып ж?р. Ал жал?аулы? шылаулар болса, к?не ескерткiштер тiлiнде ?те сирек.Олар б?л д?уiрде жа?а да iзiн сала баста?ан. Тiл ??рамы ?седi, ?згередi, ?айта ?алыптасады, ескiредi,кемидi, а?ыр со?ында ?мытылады, бiра? ол м?лде жо?алып кетпейдi., бiр к?йден екiншi бiр к?йге к?шiп немесе бiр т?рден екiншi бiр т?рге ауысып, дамып ?алыптасып отырады. Осы?ан ?атысты А.Щербак ?зiнi? «Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков» деген е?бегiнде руникалы? жазба ескерткiштерiнде жал?аулы? шылаулар кездеспейтiндiгi туралы т?йiнi мынандай: «Некоторые экспрессивно – выделительные частицы примечательны тем, что являясь акцентирующим средством, они одновременно выполняют сочинительные и подчинительные функции. И посколько частицы, как акцентирующее средство, имеют тюркских языках длительную, а союзы появились относительно поздно, прочно укоренилось мнения о том, что многие тюркские союзы ведут свое происхождение от усилительных частиц»[37,б.104].?алым ?рi ?арай байланыстырушы элементтердi? бас?а тiлдерден де ?алыптасатынды?ын т?сiндiредi. В.Насиловты? пiкiрi де осы т?рiздес жал?аулы?ты шылауларды? орнына демеулiктер ?ызмет еткендiгiн к?рсетедi.: «В грамматическом строе Орхон – Енисейских памятников не являются сложившейся категорий. Синтаксический строй рассматриваемых текстов исключает как соединительно – сочинительные, так и подчинительные союзы, что неоднократно констатировалось многоими тюркологами.Единственными лексическими средствами , приблежающимисяк категории союзов, слушает частицы та – и, да, же и йеме – и, также, еще» дейдi [20,б.44]. В.Кондратьев зерттеуiнде йеме шылауыны? жал?аулы? ма?ынасында ?олданылатынды?ын айта келе, азу с?зiн жал?аулы? шылау деп т?жырымдайды.[38,б.131].?.Айдаров жал?аулы?тар ?атарына йеме,?к, та/те, да/де – лердi жат?ызады [15,б.148]. Ал А.Кононов ?зiнi? «Грамматика языка тюркских рунических памятников 7-9 вв.»деген е?бегiнде жал?аулы?тар?а азу, йеме, та?ы, уду, та, арту?ы с?здерiн алып, оларды iштей ы??айласты? жал?аулы?тар ж?не тал?аулы? жал?аулы?тар деп екiге б?лiп жiктеген. Осыларды? iшiндегi уду (?д?), та, та?ы, йана с?здерiне ?атысты ой – пiкiрiмiздi бiлдiре кетейiк.А.Кононовта  «арту?ы/арту?» «Большой, больше» - ы афф.принадлежности «еще, кроме того»: ?ыр? арту?ы йетi йолы с?лемiс – Сорок да еще семь раз ходили они в поход – деп берiлген[20,б.200].Бiздi? ше арту?ы с?зiн шылаулар ?атарына ?осып ?ара?анына келiскенмен, жал?аулы?ты шылау т?рiне жат?ыз?аны д?рыс емес. Себебi т?ркологияда кейбiр сандарды? орын алмасып келулерi сия?ты немесе санаулы? атауыны? айтылуы ж?нiнде ?зiндiк ерекшелiктерi мен ?асиеттерi туралы айтыл?ан м?лiметтер баршылы?.М?селен, М.Томанов: «К?не т?ркi тiлiнде санауды? бас?а да бiр т?сiлi бол?ан.?уелi онды?ты бiлдiретiн с?з, о?ан тiркесе арту? с?зi, сонан со? ?ажеттi бiрлiк айтыл?ан.Мысалы: ?ыр? арту? жетi (47), отуз арту? т?рт (34), отуз арту? бiр (31) т.б. Ж?зден жиырмасы арты? т?рiздi сан – м?лшерлiк с?з тiркестерi осындай ?олданысты? iзi» деген болатын [39,б.205].Сол сия?ты ?тейбойда? Тiлеу?абыл?лыны? «Шипагерлiк баянында» санауды? бас?а т?рi берiледi. Мысалы: к?з м?рын (3), ?ос ?ол кем ауыз (9), ?ыр кем ауыз (40), ?ос кел есе кез ??ла? (10 х 4 =40), ?ос ?ол есе к?з ??ла?, ?оспа арт?ы к?з м?рын (10 х 4 +3=43) т.б. болып келедi.Б?дан бай?айтынымыз санды? ??ымды беру ?шiн анатомиялы? с?здер аралы?ында келiп, лексика – грамматикалы? ма?ынасымен ?оса байланыстырушылы? ?ызметiн ат?арады.

С.Маловты? е?бегiнде м?ндай санауды? т?рi ?азiргi сары ?й?ыр тiлiнен кездесетiндiгi с?з етiледi. Осындай деректерге с?йене отырып, «?ыр? арту?ы йетi йолы с?лемiс» - деген с?йлемдегi арту?ы с?зiн шылау с?з деймiз. На?ты айт?анда,екi сан есiм ортасында т?р?ан аналитикалы? формант немесе к?рделi сан есiм жсау жолында?ы м?лшер м?нiндегi шылау с?з болады. Сонда б?л с?йлем «?ыры? жетi реттен арты? жоры??а аттан?ан» - болып аударылуы керек едi. Дегенмен ?алым шылау екенiн а??арып зерттеуiнде атап ?ткен. Арту? с?зi к?не жазба ескерткiштерiнi? iшiнде к?бiне Бiлге ?а?анда кездеседi. Мысалы: Отуз арту?ы ?ч йашыма у? ертi – Отыздан арты? ?ш жасымда хан болдым. Б?л с?йлемдi «отыз ?ш жасымда ?а?ан болдым» деп берсе де т?сiнiктi. Аталмыш т?л?а б?дан бас?а с?йлемде шылаулы? ?ызметте к?рiнедi. Таб?ач атлы? с?сi бiр т?мен арту?ы йетi бi? с?г iлкi к?н ?л?ртiм – Таб?аш атты ?скерiн бiр т?меннен арты? жетi мы? ?скерiн ал?аш?ы к?нде ?лтiрдiм. Осы с?йлемдi «таб?ашты? он жетi мы?нан арты? атты ?скерiн ал?аш?ы к?нде ?лтiрдiм» деп берсе де, арту? с?зi шы?ыс септiктi с?здермен тiркесiп келедi.  К?не т?ркi тiлiнде  арту?     с?зi сынды? ма?ынада бай?алмайды. Арту? с?зiнi? шылау екенiне к?м?н келтiрмес ?шiн та?ы бiр мысал келтiре кетелiк. Мысалы: Йара?ынта йалмасынша й?з арту? о?ун урты  – ?арауына, сауытына ж?зден арты? о? тидi. Жалпы арту?  (арты? ) с?зi ?азiргi ?аза? тiлiндегiдей  шы?ыс шы?ыс септiктi ме?геретiн септеулiк шылау ?ызметiн ат?ар?ан. С?йтiп к?не т?ркi руникалы? жазба ескерткiштер тiлiндегi арту?  т?л?асын жал?аулы??а емес, шы?ыс септiктi ме?геретiн септеулiк шылаулар ?атарына ?осуымыз керек.

Ал та с?зiне келетiн болса?, к?не жазба тiлiнде б?л форма тек демеулiк шылау ретiнде ?ана ?ызмет ат?ар?ан. М?ны тiлдi? теориясына ж?гiну ар?ылы т?жырымдады?. ?аза? тiл бiлiмiнде мынадай ереже ?алыптас?ан: та/да шылауы  жал?аулы? ретiнде ?олданылуында ?зара бiр-бiрiмен ы??айласатын  екi с?здi?  немесе с?з тiркестерiнi?, сондай-а? салалас я саба?тас ??рмаластарды? ??рамында?ы жеке с?йлемдердi? байланысуына, жал?асуына д?некер болып, ?ызмет етедi [22,б.366 ]. Осы т?р?ыдан алып ?ара?анда та/де формалары демеулiк шылау ма?ынасында болады. Т?ркологияда та/де-лердi? ал?аш жал?аулы? шылау ?ызметiнде болма?анды с?з етiлген. М?селен, т?ркi тiлдерiнi?  тарихи – салыстырмалы грамматикасында «Вариант та как союз в древнетюркских памятников пока не отмечен. Указонное выше фонетические развитие союза произошло в более позднее время – после 11в. самостоятельно в каждом из тюркских языков» делiнген [29,б.512].

К?не т?ркi руникалы? жазба ескерткiштер тiлiнде ?азiргi ?аза? тiлiндегi та/те, да/де к?шейткіш демеуліктерді? тек ?ана та/де дыбысты? варианттары ?олданыл?ын. Олар жал?аулы? шылау сипатында к?рінбейді. Себебі демеулік шылау ма?ынасында ?олданылуды? ?зі ?те сирек кездессе, сол д?уірде тілдік ?олданыс?а орай жа?а да демеулік шылау?а т?н ?асиетті иелене баста?ан. Б?л т?л?алар ескерткішті? ішінде тек К?лтегін ?лкен жазуында ?ана ?шырасады. Оларды? білдіретін грамматикалы? ма?ыцналарын мысалдар ар?ылы та/де демеулігіне то?та?ан кезде бердік. Осы?ан ?атысты к?не т?ркі тіліндегі йеме с?зі на?ты та/де демеулік шылауыны? ?ызметінде к?ріне алады. Мысалы: О?узу йеме тан?анч ол тіміс – О?ыздар да да?даруда депті. Біз йеме с?ледіміс – Біз де аттанды?. Осы сия?ты мысалдарды к?птеп келтіруге болады.

Ыры? Бітіг жазуы мен Тонй??ы? ж?не Мойын – Чор ескерткіштерінде кездесетін ?д? т?л?асы туралы септеулік шылаулар?а то?тал?ан кезде айтты?. ?йтсе де, А.Кононовты? б?ны жал?аулы? шылаулар ?атарына ?осу себебі неде? Мысалы: Ілтеріс ?а?ан ?аз?анмасар ?д? бен ?з?м ?аз?анамасар деген с?йлемді ал?ан да, ?д? с?зін также ма?ынасында береді. Аудармасы былай: «Если бы Эльтериш каган не приобретел (земель) и я также не приобретал бы…»[20,б.206]. Ал С.Маловты? аудармасында оны? ма?ынасы следуя деген с?збен беріледі.Жалпы ?д? с?зі жал?аулы?ты шылау ма?ынасында к?ріне алма?ан. Бізді?ше, б?л с?з с?йлемдегі (контекстік) ма?ынасына ?арай негізінен ?стеу с?з табына жатады.?аза? тіліндегі жал?аулы?тарды зерттеген ?алым Р.?міров алтай тілі грамматикасы мен М.Терентьевті? е?бегіндегі «?аза? тілінде жал?аулы?тар жо?, с?здер ?атар – ?атар тізіледі» ж?не П.Мелиоранскийді? к?не тілде жал?аулы?тар ?те аз кездеседі деген пікірлерін айта келіп, руникалы? жазбаларында жал?аулы?тарды? барын, оларды? бас?а с?з табыны? орнына ж?ретіндігін ж?не тал?аулы?ты ма?ынаны білдіретін «азу» с?зіні? ?рі жал?аулы?, ?рі с?раулы? демеулікті? ?ызметін ат?аратынды?ын тап бассып, оны? ?азіргі тува тілінде кездесетіндігін де айта кеткен болатын.[40,б.70].

Сонымен к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегі йеме, азу сия?ты с?здерді жал?аулы?ты шылаулар деп, азды?ына ?арамай ?аза? тіл білімінде ?алыптас?ан дербес категория д?режесінде алып ?арастырады.

С?йлем ??рамында?ы с?здерді байланыстыруда ?ызмет ететін шылау с?здерді? екі т?рі болады. Соны? бірі – жал?аулы?тар.?зара те? т?р?ан с?здерді, с?йлемдерді байланыстырып, соларды? арасында?ы грамматикалы? ?атынастарды білдіретін с?здерді жал?аулы? шылаулар дейміз. Оларды? бас?а т?рлерден ерекшелік ?асиеті – бір с?зді? аясынан шы?ып, екі с?зге, екі с?йлемге бірдей ма?ына ?осып ?штастыра алуы. Жал?аулы?тар – аналитикалы? сипатта?ы байланыстырушы с?здер. Б?ларды? ескеретін жері с?з тіркесін ??раудан г?рі байланыстырушылы? ?асиеті басым болады. ?аза? тіл білімінде жал?аулы?тарды? тілді? даму эволюциясында біртіндеп барып бастап?ы лексикалы? ма?ыналарынан айырылып, абстрактілі грамматикалы? ма?ынаны иеленген жа?а ма?ынада?ы с?здер екндігі айтылады. Жалпы оларды? ?алыптасуы да ?зге грамматикалан?ан с?здердей грамматикалы? жа?ынан дерексізденуі, лексикалы? дербес ??ымнан жалпы категориялы? д?режесіне жетуі ?те баяу ж?не бірте-бірте даму жолымен болатынды?ы аны?. Ал септеулік шылаулар?а ?ара?анда жал?аулы?тану процесі к?не т?ркі тілінде жа?а да ізін сала баста?ан. Сонды?тан да к?не т?ркі д?уірінде жеке ?алыптас?ан с?здер болып толы? к?ріне алмайды. Дегенмен к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегі йеме ж?не азу формалары ?азіргі ?аза? тіліндегі ж?не мен ?лде ма?ыасында?ы жал?аулы?ты шылау с?здер болып отыр. Оларды синтаксистік ?атынаста?ы грамматикалы? ма?ыналары жа?ынан салыстырып ?ара?анымызда айтарлы?тай айырмашылы?тары бай?алмайды. Т?рколог – ?алымдар зерттеулерінде йеме, та?ы, йана с?здеріні? ма?ыналарын бір д?режеде алып ?арастыр?аны белгілі. М?нда та?ы мен йана с?здері к?не т?ркі тілінде  ?стеу с?з табымен ма?ынасында ?ызмет еткен. Ескерткіштер тілінде бірде шылау, бірде ?стеу ?ызметінде к?рінбейді. Мысалы: Елін йана бертіміз – Елін та?ы бердік немесе елін ?айта бердік. Кідізіг суб?а су?мыш та?ы ур ?аты?ды ба дер – Кигізді су?а сал?ын, та?ы ?р ?атайды ма дер. Таным т?ші та?ы т?кемескен – Таныл?ан т?сі та?ы ая?талма?ан. Таб?ач?а йана ічікді – ?ытай?а ?айта ба?ынды. Мысалдардан к?ріп отыр?анымыздай, ?р уа?ытта та?ы мен йана с?здері біріні? орнына бірі ж?ре бермейді. Олар к?не ескерткіштер тілінде етістіктерді? алдында келіп іс ?рекетті пысы?тап т?рады.

Сонымен аталмыш с?здер к?не т?ркі жазба м?раларында ?стеу ма?ынасында ?олданыл?ан. Кейінгі бір д?уір кезе?дерінде біртіндеп барып синтаксистік ?атынаста грамматикалы? ма?ыналары ке?ейіп, сол формаларында шылау с?здер ма?ынасына ауыс?ан. Жал?аулы?ты шылау деп танылып келген йеме, та?ы, та, арту?ы, азу с?здеріні? ішінен тек азу с?зі на?ты тал?аулы?ты жалн?аулы? шылау с?з де, йеме жартылай ма?ынада?ы немесе жа?а да шылаулы? ?асиетке бейімделе баста?ан жал?аулы?ты шылау с?здер болып саналады. Енді сол екі форма?а т?сінік берелік.

Азу: к?не  руникалы? жазба тіліндегі азу т?л?асы ?азіргі ?аза? тіліндегі ?лде тал?аулы?ты жал?аулы? шылау ма?ынасында ?олданыл?ан. Ескерткіштерді? ішінде тек К?лтегін кіші жазуында ?ана ?шырасады. Мысалы:

К?не т?ркі тілі: Азу бу сабымда ігід бар ?у - ?лде б?л с?зімде жал?анды? бар ма ? Азу жал?аулы? шылауы с?йлемні? басында келіп, ой?а ?атысты іс-?рекетті?  шынды?ына немесе к?мескілігіне к?м?н келтіру ж?не тал?ау ма?ынасында ?ызмет ат?ар?ан. ?аза? тілінін грамматикасында азу шылауыны? ма?ынасында?ы ?лде с?зі араб тілінен енген деген болжам бар. Аталмыш т?л?а бастап?ы да с?раулы? ма?ынада?ы демеуліктер ?атарында болып, кейіннен ?бден зерттелгеннен кейін тал?аулы?ты жал?аулы? шылау ?атарына ?осыл?анды?ы с?з етіледі.Бас?а тілдермен салыстырып ?ара?анымызда, тува ж?не тофалар тілінде к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегідей сол формада ж?не сол ма?ынасында ?олданылатынды?ы аны?талды. Мысалы:

Тофалар тілі: азы ч? л??н ? азы аьт паан, азы ин?к поон – что это ? то ли конь, то ли корова ?. азы алыр мен баан , азы албас мен баан ? – или брать мне, или не брать.

Тува тілі:Даарта мен ?ызылче азы Абаканче чоруур мен – Завтра я поеду в Кызыл или Абакан. Ховуда бараан к?ст?р, мал бе азы хараган бе, ылгавайндар мен – В поле что- то  виднеется не различаю: скот или караганник?

Йеме: Йеме с?зі к?не т?ркі тілінде ?рт?рлі грамматикалы? ма?ынада ?ызмет еткен. Мысалы: К?н демей, т?н демей желіп барды. Б?л с?йлемді к?н де, т?н де желіп барды? немесе к?н ж?не т?н де желіп барды? деп те аудару?а болады. Шынды?ында, йеме с?зі демей формасына с?йкеседі. Т?ркі тілдер арасында?ы фонетикалы? ?згешеліктірін ескеретін болса?, онда дыбыс алмасулары (ада?-айа?-аза?) кездесіп жатады. Осыдан йе-ме, де-мей  с?здеріні? бір негізді формалар екендігін к?руге болады. Осы к?не йеме элементінен ?аза? тіліндегі ж?не жал?аулы?ты шылау жасалын?ан деген пікір де жо? емес. Біз б?ларды? жасалу, шы?у тектеріне жеке то?таламыз. Бізді? м?нда ?арастыратынымыз оны? контекстегі лексика – грамматикалы? сипатын аны?тау. Сонымен к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тілінен мысалдар келтіріп, талдауымызды ары ?арай жал?астырайы?. Мысалы: Т?н йеме удусу?ым келмез ерті – Т?ні бойы ?й?ым келмеген еді. Б?л с?йлемде йеме – ні демей деп аудару?а келмейді. М?нда йеме с?зіні? ма?ынасы ?аза? тіліндегі септеулік шылау бойы с?зімен с?йкес с?йкес келеді немесе к?не т?ркі тіліні? за?дылы?ымен ?арастыр?анда, «т?нде де ?й?ым келмеген еді» деп аудару?а болады. К?не т?ркі   ескерткіштер тілінде бойы ма?ынасын беретін ?оды т?л?алы шылау с?зі бар. Б?л біра? на?ты д?лел емес, ?йткені ?оды с?зі тек су, ?зен атауымен тіркесіп ?ана ?олданыл?ан. Мезгілдік атаулармен (т?н,кеш,т?с т.б.) тіркесіп келгенін кездестіре алмады?. Сол себептен де йеме шылау с?зі бойы, та/те (да,де),  демей, ж?не сия?ты ?р т?рлі шылауларды? ма?ынасында к?рінеді. Б?л ?азіргі ?аза? тілімен салыстырып ?ара?анда?ы ?згешеліктер емес йеме шылауыны? Орхон – Енисе ескерткіштер тіліндегі контекстік ма?ына?а, одан ?алды тіркес аралы? ма?ынасына байланысты болып келеді. Я?ни аталмыш единица контекстік ма?ынада бірде септеулік, бірде демеулік шылау ?ызметінде ж?рген. Енді бір с?йлемде жал?аулы??а айналу ?асиетін бай?атады. Мысалы: Ел йеме будун йеме йо? ертечі – Ел ж?не халы? та жо? болар еді.

Жалпы йеме с?зі жал?аулы?ты шылау т?ріне толы? ?те ?ойма?анмен, кейбір контексте жал?аулы?ты шылау м?нін к?рсете ал?ан.Осы орайда, т?ркітанушы ?алым Н.Гаджиева жал?аулы?тарды? ?алыптасуына байланысты ?зіндік б?лу жолдарын к?рсетеді:

1. Постопозитивная частица, присоединяясь к глаголу или к имени

 сохраняет усилительное значение, не имея еще союзного значения ;

2.  Развивается союзное значение присохранении еще усилительного

значения ;

3. Союзное значение, приобретая разнообразные оттенки становится

Ведущим [38,б.216]. Н.Гаджиеваны? б?л т?жырымы ?азіргі жекелеген тілдердегі жал?аулы?тарды? тарихи даму жолдары мен ?алыптасуына байланысты айтылса керек. К?не т?ркі жазба ескерткіштер тіліндегі йеме т?л?асын осы айтыл?ан т?жырым бойынша ?орытындылайтын болса?, онда «Развивается союзное присохранении еще усилительного значения» деген екінші негізін ??птаймыз. Шынды?ында, йеме жал?аулы?ты шылауды? бойында айтыл?ан ?асиеттерді? бары аны?. Дегенмен руникалы? жазбаларда жал?аулы?ты шылау септеуліктер мен демеуліктерге ?ара?анда ?те сирек кездеседі.

Сонымен 5-8 ?асыр жазбаларында жал?аулы?ты шылау ма?ынасында азу с?зі ж?не енді ?ана жал?аулы?ты шылау ?ызметінде к?ріне баста?ан йеме с?зі бары аны?талды. Жалпы к?не т?ркі руникалы? жазба ескерткіштер тіліндегі жал?аулы?ты шылаулар ??рамы мен ?олданылуы жа?ынан ?азіргі ?аза? тіліндегідей д?режеде к?ріне алмайды. Атаушы с?здерді? де жал?аулы?тар?а ?ту барысы белсенді емес.

ПАЙДАЛАНЫЛ?АН ?ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Байт?рсынов А.А? жол/А.Байт?рсынов.–Алматы:Жалын,1991.-493б.
2. Саади А.Тіл, ?дебиет, язу ?м оларды? ?сулері/А.Саади.- ?азан:Татгосизд,1926.-127б.  
3. Ж?банов А.?., Куманша - ?аза?ша жиілік с?здік / А.?.Ж?банов.,

А.?.,??рышжанов. А.?., А.Б.Белботаев. – Алматы:?аз.ССР ?А – Тіл білімі институты,1978. – 277б.

4. Тронский И.М. Учение о частях речи у Аристотеля/ И.М.Тронский. – Уч.зап.ЛГУ,1941. - 174c.
5. М?хтаров С.С. ?аза? тілі біліміндегі с?з таптастыру териясыны? ?алыптасуы/ С.С.М?хтаров. – Алматы: 1999.- 30б.
6. Базылхан Б.Алтай т?ркіндес тілдерді? орта?ты?ы туралы м?селе/Б.Базылхан //Алматы: ?Р ?М – ?А хабарлары, тіл ?дебиет сериясы. - 1996.-№2. – 32-35б.
7.  Оразов М.?аза? тіл тарихын д?уірлеу м?селесі/М.Оразов // Алматы: ?Р ?М – ?А хабарлары, тіл ?дебиет сериясы. - 1996.-№4. – 23-22б.
8. Н?рмаханова ?.Н.Т?ркі тілдеріні? салыстырмалы  грамматикасы/ ?.Н.Н?рмахнова. – Алматы:Мектеп,1971.-290б.
9. Карымшакова А.Т.Семантико – грамматические функции частиц в киргизском языке/А.Т. Карымшакова. – Бишкек:Дис.канд.фолол.н. – 1992.- 192с.
10. Ша?аман Ы.Б. ?азіргі ?аза? тіліндегі демеулік шылауларды? ма?ыналы? ??рамы.Филол.?.канд.дис. авторефераты/Ы.Б.Ша?аман.–Алматы:1997.-26б.
11. ?біл?асымов Б.Дала у?лаяты газет тіліндегі грамматикалы? ерекшеліктері/Б.?біл?асымов. Алматы: ?Р ?А хабарлары , ?о?ам ?ыл.сериясы.1964. - №4.
12. Омарбеков.С.Ауызекі тілдерді? дыбыс ж?йесі/С.Омарбеков., Н.Ж?нісов.- Алматы:Мектеп,1985.-69б.
13. Мырзабеков С.?аза? тіліні? фонетикасы/С.Мырзабеков. – Алматы:КазГУ,1993. – 136б.
14. Аманжолов А.Глагольное управление в языке древнетюрских памятников/А.Аманжолов. – М:Наука,1969. – 104б.
15. Айдаров Г.Служебные части речи в языке надписей Орхонских памятников. Исследование по тюркологии/Г.Айдаров. – Алматы: Наука

Каз.ССР,1969. – 296б. 

16. Бала?аев М.Б. ?аза? тілі грамматикасыны? кейбір м?селелері/ М.Б.Бала?аев. – Алматы:?аза? мемлекеттік баспасы, 1941. –32б.
17. Са?ынды??лы Б. ?аза? тілі лексика дамуыны? этимологиялы? негіздері/ Б.Са?ынды??лы. – Алматы:Санат,1994.- 172б.
18. Орысша – ?аза?ша с?здік:Алматы:Инст.языкознсния АН Каз.ССР, 1981.-  2том.585б.
19. Щербак А.М.Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков/А.М.Щербак. – Л:Наука,1987. –104с.
20. Насилов В. Язык Орхон – Енисейских памятников/В.Насилов. – М:Изд-во  вост.лит.,1960. – 87с.
21. Шукюров А.Д. К этимологизации первообразных послелогов в тюркских  языках/А.Д.Шукюров. –Алматы:1990.- 249с.
22. Ыс?а?ов А. ?азіргі ?аза? тілі.Морфология/А.Ыс?а?ов. – Алматы : Ана тілі, 1991. – 382б.
23. Шерер В.Э. Классификация кетскиз послелогов/В.Э.Шерер. – Новосибирск:1986. –88с.
24. Ертаев К.Е. Лингвистический статус послелогов в трудах В.В.Радлова.Автореферат./К.Е.Ертаев.- Алматы: 1992.- 24с.
25. Теория части речи.Теория и типология –М: Наука,1990. – 268с. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка/А.Н. Кононов. – М-Л: Изд – во АН ССР, 1960. – 446с. Рамстедт Г.И.Введение в Алтайское языкознание/Г.И.Рамстедт. – М: Изд – во иност.лит, 1957. – 254с.
28. Котвич В. Исследование по алтайским языкам/ В.Котвич. - М: Изд – во иност. лит, 1962. – 371с.
29. Сравнительно – историческое грамматика тюрских языков. М.: Наука, 1988. – 264с.
30. Базылхан Б. ?аза? ж?не мо??ол тілдеріні? грамматикасынан салыстырмалы ?ыс?аша белгілер. Улан – Батыр: 1984.№ 1,807– 886с.
31.  Базылхан Б. ?аза?ша – мо??олша с?здік.Улан – Батыр:МХР ?А – Тіл мен ?дебиет институты, 1977. – 392б.
32. Ж?банов ?. ?аза? тілі ж?ніндегі зерттеулер/?.Ж?банов. – Алматы:?ылым, 1966. – 362б.
33. Исаев С.М. ?азіргі ?аза? тіліндегі с?здерді? грамматикалы? сипаты/ С.М.Исаев. – Алматы:Рауан, 1998. – 52б.
34. ?алыбаева А.?азіргі ?аза? тіліні? морфемалар ж?йесі/А.?алыбаева, Н.Оралбаева. – Алматы: ?алым, 1986. – 190б.
35. Ша?аманова Ы.Б.Шылауларды? дамуы ж?не зерттелу тарихы.?азіргі ?аза? тілі теориясы мен оны о?ыту ?дістемесіні? м?селелері/Ы.Б.Ша?аманова. – Алматы:АГУ, 1995. – 84б.
36.  Соболевский С.И.Древне – гречский язык/C.И.Соболевский. – М:Изд –во лит. на иност.яз, 1948. – 614с.
37. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков/А.М.Щербак. – Л:Наука, 1987. – 104с.
38. Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности 8-11вв./В.Г.Кондратьев. – Л:Из – во ЛГУ, 1981. – 190с.
39. Томанов М.?аза? тіліні? тарихи грамматикасы/М.Томанов. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264б.
40. ?міров Р.?аза? тіліндегі жал?аулы?тар/Р.?міров. – Алматы:?аз.мет. о?у пед.баспасы, 1959. – 70б.
41. Иманалиева Г.?азіргі ?аза? тіліндегі шылауларды? синтаксисі/ Г.Иманалиева. – Алматы:1994. – 151б.
42. А?манов Е. ?аза? тіліні? тарихи синтаксисі/Е.А?манов. – Алматы: Рауан, 1991. – 238б.
43. ?ордабаев Т. Тарихи синтаксис м?селесі/ Т.?ордабаев. – Алматы: ?ылым, 1964. – 244б.
44. Кенжебаева Ф.?азіргі ?аза? тіліндегі септеуліктер мен демеуліктер/ Ф.Кенжебаева. – Алматы: 1964. – 200б.
45. Аманжолов С.?аза? ?дебиеті тілі синтаксисіні? ?ыс?аша курсы/С.Аманжолов. – Алматы:Санат, 1994. – 320б.
46. Молгаждаров ?.К.Шылау с?з табыны? ?алыптасу  тарихы/ ?.К.Молгаждаров. – К?кшетау:2002. – 135б.

ШАРТТЫ ?ЫС?АРТУЛАР

КТк.                    - К?лтегін кіші жазу ескерткіші

КТ?.                    - К?лтегін ?лкен жазу ескерткіші

Тон.                     - Тонй???? ескерткіші

Б?                       - Білге ?а?ан ескерткіші

МЧ                      - Мойын Чор ескерткіші

КЧ                       - К?ллі Чор ескерткіші

ЫБ                       - Ыры? бітік ескерткіші

ТУГ                     - Т?ркістан у?лаяты газеті

ДУГ                     - Дала у?лаяты газеті