Жеке т?л?аны? ?леуметтенуі

Жоспар:

1. Социологияда?ы жеке т?л?а ??ымы, оны? м?ні.
2. Жеке т?л?а дамуына ?сер ететін факторлар.
3. Жеке т?л?аны? ?леуметтенуі.
4. Жеке т?л?аны? статустары мен рольдері.

1. Адам, индивид, жеке т?л?а-?зара байланысты б?л ??ымдар ?мірде жиі бірге ?олданыл?анымен, социология ?ылымы оларды бір-бірінен б?ліп ?арастырады. “Адам” деген термин –жер бетіндегі тірі организмдер дамуыны? е? жо?ар?ы сатысы, ?о?амды? тарихи ж?не м?деи субъект. Адам таби?аты бірт?тас ?леуметтік ж?йе болып табылады. Адамны? м?нді ?леуметтік ?асиеттері- оны? азаматтылы?ын аны?тайды. Адам белгілі бір ?о?амды? ?атынасты? н?тижесі ?ана емес, сонымен бірге сол ?атынасты? ?зін “ д?ниеге ?келуші”.

Ал индивидд дегеніміз-?о?амны? жеке бір м?шесі, я?ни жеке адам.

Жеке т?л?а дегеніміз-?зіні? ?айталанбас индивидуалды?ымен ерекшеленетін индивидті? ?леуметтік ?атынас ж?йесіне енуі, ?о?ам дамуыны? ?кілі ретінде адамдарды? ?леуметтік ?асиеттеріні? толы?ты?ы. Жеке т?л?аны? барлы? аны?тамалары оны? дамуыны? екі ?арама-?айшы к?з?арастарымен негізделеді. Біріні? к?з?арасы бойынша ?рбір жеке т?л?а ?зіні? туыл?ан ?асиеттері мен ?абілеттеріні? ?атынасында ?алыптасады ж?не дамиды, ж?не м?нда ?леуметтік орта онша ?лкен ма?ыз?а ие бола ?оймайды. Ал екінші к?з?арастарды? ?кілдері жеке т?л?аны? туыл?ан ішкі ?асиеттері мен белгілерін толы?ымен терістейді ж?не жеке т?л?аны ?леуметтік т?жірибе барысында толы?ымен ?алыптасатын ??былыс деп санайды. Б?л жеке т?л?аны? ?алыптасу процесіндегі к?з?арастар болып табылады.Б?л ??былысты талдауда біз жеке т?л?аны? биологиялы? ерекшеліктерімен ?атар оны? ?леуметтік т?жірибелерін де ескеруіміз ?ажет.

Б?л к?з?арастар?а байланысты жеке т?л?а ?рт?рлі ?леуметтік ж?не м?дени т?жірибелерді? т?рлеріне ?атысты биологиялы? организм ретінде дамиды.  М?нда жеке т?л?алы? белгілерді? ?алыптасу процесіне ?сер ететін ту?ан ?абілеттері, даму ?ар?ыны терістелмейді.

Жеке т?л?а ??ымы адамда оны? ?мірлік ?ызметіні? ?леуметтік бастауын сипаттау?а к?мектеседі. Адам ?леуметтік байланыстарда , ?леуметтік институттарда, м?дениетте, я?ни ?о?амды? ?мірде бас?а адамдармен ?арым-?атынас процесінде ж?зеге асырылатын ?асиеттерді жасайды.

Жеке т?л?а ??ымы ?рбір адамда ?леуметтік ма?ыналы белгілерді? индивидуалды бейнеленуін ж?не оны?  негізгі барлы? ?о?амды? ?атынастарды? жиынты?ы ретінде бейнеленуін  к?рсетеді. Социология ?ылымы т?л?аны? ?асиеттеріні? ?алыптасуыны? ?леуметтік негізін, т?л?алар типі ?о?амында ?сетін ?леуметт?ік ?ызметтер мен ?леуметтік мазм?нда , я?ни жеке т?л?аны ?о?амды? ?мірді? ?айнар к?зі ретінде зерттеуге тырысады. Социологтарды? к?з?арасы бойынша жеке т?л?а бас?а адамдармен ?арым-?атынас жасауда?ы ндивидуалды ?мір ?ызметіні? ?леуметтік белгілерін бейнелейтін  ж?не сол ар?ылы ?о?амды? ?атынастарды? дамуы мен т?ра?тануына ?сер ететін жеке адамдарды білдіреді. 

2. Жеке т?л?а белгілеріні? пайда болуы мен дамуын талдау ?шін жеке т?л?аларды? ?алыптасу процесіне ?сер ететін мынадай факторларды б?ліп к?рсетеміз: 1) биологиялы? т??ым?уалаушылы?. 2) Физикалы? орта. 3) М?дениет 4) Топты? т?жірибе. 5) Индивидуалды т?жірибе.

Биологиялы? т??ым?уалаушылы? белгілері ауа?а, су?а, ?й?ы?а, ?ауіпсіздікке, ауырмау?а ?ажеттілікті ?амтитын адамзат тіршілігіні? ту?ан ?ажеттіліктері мен ?абілеттерімен толы?тырылады. Егер ?леуметтік т?жірибелерде негізінен адам иеленетін жалпы белгілермен т?сіндірілетін болса, ал биологиялы? т??ым?уалаушылы? жеке т?л?аны? индивидуалды?ын, оны? ?о?амны? бас?а м?шелеріні? бастап?ы айырмашылы?ын т?сіндіреді. Осы?ан байланысты биологиялы? т??ым?уалаушылы? толы?ымен жеке т?л?аны жасай алмайды. Себебі м?дениет те ?леуметтік т?жірибе ар?ылы беріледі.

Физикалы? орта. Кейбір зерттеушілер физикалы? ?орша?ан орта?а жеке т?л?аны? дамуында ?лкен роль берді. Ата?ты социолог П.Сорокин 1928 ж. басыл?ан е?бектерінде Конфуций, Аристотель, Гиппократтан бастап, ?азіргі кезе?ні? географы Эллиот Хантингтон?а дейінгі к?птеген ?алымдар теорияларын ке?ейтті. М?нда жеке т?л?а т?ртібіндегі топты? ерекшеліктер негізінен ауа-райында?ы географиялы? ерекшеліктермен таби?и ресурстарда?ы ерекшеліктерме,н аны?талады.  ?алымдарды? б?л тобына философ Г.В.Плеханов пен Л.Н.Гумилевті де жат?ызамыз. Б?л зерттеушілер жаса?ан теориялар ?лтты? сананы а?тау ?шін негіз болып табылады, біра? жеке т?л?аны? дамуына физикалы? факторларды? шешуші ?серін а?тай алмайды, шынды?ында ??сас физикалы? ж?не географиялы? жа?дайда жеке т?л?аны? ?рт?рлі типтері ?алыптасады ж?не керісінше жеке т?л?аны?  ??сас топты? белгілері ?орша?ан ортаны? ?рт?рлі жа?дайларында дамиды. Осы?ан байланысты физикалы? орта ?леуметтік топты? м?дени ерекшеліктеріне ?сер ете алады., біра? т?л?аны? жеке ?алыптасуына ?сері шамалы.

М?дениет. Аны?тал?ан м?дени т?жірибе барлы? адамзат ?шін жалпы болып табылады ж?не сол немесе бас?а ?о?ам дамуыны? ?андай сатысында т?р?анына т?уелді емес. Сонымен ?атар ?рбір ?о?ам ?зіні? барлы? м?шелеріне бас?а ?о?ам бере алмайтын кейбір ерекше т?жірибелерді, ерекше м?дени ?лгілерді береді.

Амеркан зерттеушісі К.Дьюбайс сол ?о?ам?а т?н жалпы белгілерді иемденетін жеке т?л?аны модальды деп атады. Модальды т?л?а деп Дьюбайс сол ?о?амны? м?дениетіне т?н кейбір ерекшеліктерді иемденетін жиі кездесетін жеке т?л?аларды? типін т?сінді.

Модальды т?л?а ?о?ам м?дени т?жірибесіне барарда ?зіні? барлы? м?шелеріне беретін жалпы м?дени ??ндылы?тарды ?зіне сі?іреді. Я?ни ?рбір сол ?о?амны? м?дениетіне сай келетін бір немесе бірнеше т?л?алы? типтерді дамытады. Біра? к?рделі ?о?амда субм?дениетті? к?п болуына байланысты жеке т?л?аларды? жалпы ?абылда?ан типін табу ?те ?иын. Бізді? ?о?амымыз к?птеген ??рылымды? б?лімдермен сипатталады: айма?, ?лт, ш??ылданатын іс, жас ерекшелік катег.ориясы, жеке т?л?а болады. Б?ларды? ?р?айсысы ?здеріні? жеке субм?дениетін жасау?а бейім. Б?л ?лгілер жеке индивидтерге т?н т?л?алы? ?лгілермен араласады ж?не аралас т?л?алы? типтер пайда болады.

Я?ни жеке т?л?аларды? ?алыптасуына биологиялы? факторлары ж?не жеке ?леуметтік топта?ы жалпы м?дени ?лгі ?сер етеді. Сонымен ?атар т?л?аларды? ?алыптасу процесін аны?тайтын негізгі факторлар топты? т?жірибе ж?не индивидуалды т?жірибе болып табылады. Б?л факторлар жеке т?л?аларды? ?леуметтену процесінде толы? бейнеленеді. 

3. Адам д?ниеге келгенде ?лі негізінен биологиялы? жан. Н?рестеде ?леуметтік ?мір туралы еш?андай т?сінік жо?., онда адам болуды? тек м?мкіндіктері ?ана бар. Нышан деп аталатын ол м?мкіндіктер бас?а адамдармен ?арым-?атынас жасап, ?о?амды? ?атынастар ж?йесіне енуі н?тижесінде ?ана адамды? ?асиеттерге айналады. Сонды?тан да К.Маркс адамны? м?ні, сайып келгенде, барлы? ?о?амды? ?атынастарды? жиынты?ы болып табылады деген болатын.(К.Маркс, Ф.Энгельс)

Демек, адам адам болып туылмайды, ?алыптасады. Адамны? адам болып ?алыптасуы оны? физиологиялы? ж?не психикалы? дамуына с?йкес таби?и нышандарды? негізінде ж?зеге асады: м?нда ?леуметтік-экономикалы? жа?дайлар , м?дени ??ндылы?тарды ме?геру, мектеп пен семьяда т?рбиелеу, замандастарыны? ы?палы сия?ты факторлар шешуші роль ат?арады. Адамны? б?л ?алыптасу процесі социологияда ?леуметтендіру деп аталады.

?скеле? ?рпа?ты? ?леуметтену м?селелері ал?аш рет субъективтік т?р?ыдан біржа?ты Батыс Европада жары? к?рген ?ылыми е?бектерде , атап айт?анда, австриялы? психолог З.Фрейдті? психикалы? анализі мен осы ілімні? негізінде екінші д?ниеж?зілік со?ыстан кейін Батыс Германияда пайда бол?ан антропологиялы? м?дениет теориясын дамытушылароды? е?бектерінде аталып, жас?спірімдерді? психикалы? ж?не жынысты? пісіп-жетілуі оларды? ?леуметтенуіні? ?айнар к?зі ретінде ?арастырылды. Ал необихевиоризм ?кілдері “?леуметтену” ??ымыны? мазм?нын “?леуметтік ?мірді о?ытып-?йрету” м?селелерді ??райды деп есептейді. Символды? интеракционизм мектебіні? м?шелері “?леуметтену” дегеніміз “?леуметтік м?арым-?атынас н?тижесі” деп т?сіндіреді. Гуманистік психология а?ымыны? ?кілдері “?леуметтену” терминіні? мазм?нын “ мен” ??ымыны? баламасы ретіндегі “пайымдап, дайындал?ан болаша??а ?атысты к?з?арасты?” ?зіндік ма?ызды м?селелерді ??райды деп біледі.

“?леуметтену” ??ымына берілген орыс ?алымдарыны? аны?тамаларында ?скеле? ?рпа?ты ?леуметтендіру процесінде оларды? жеке бастарыны? ?алыптасуына ы?пал ететін ?орша?ан на?ты ортасына т?н объективті ж?не субъективті факторлар жиынты?ы жартылай болса да ?амтыл?ан. Орыс ?алымдарыны? “?леуметтену” ??ымдарына берген аны?тамаларыны? барлы?ына орта? бір кемшілік бар. Ол адамдарды? барлы?ыны? дерлік мазм?ныны?  кешегі к?ні  ?ткен тоталитарлы? ж?йеде “т?рбие” ??ымына беріліп келген аны?тамаларды? мазм?нына тым ??састы?ы, оларды айтарлы?тай сол к?йінде ?айталауы. Ал, а?и?атын айт?анда ,”?леуметтену” ??ымыны? ??рамдас элементтері, мазм?нын толы?тырар б?лшектік компоненттері болып табылады.

Демек “?леуметтену” термині мен “т?рбие” ??ымыны? арасында айтарлы?тай елеулі айырмашылы?тар бар. “т?рбие” ??ымы ?о?амны? ?з м?шелеріне саналы т?рде арнайы жоспарлан?ан ма?сатты т?рбие беруін білдіреді. Ал “?леуметтену” термині болса, ?зіні? мазм?нына мемлекеттік т?рбие ж?йесіне т?н белгілерден бас?а да ?орша?ан ортаны? ы?палымен ?мірді? ?зінен туындайтын ?рі к?нделікті т?рмыста жиі кездесіп т?ратын т?рбиелік м?мкіндіктерді де ?амтиды. Мысалы, жас?спірімдерді? ?леуметтік т?р?ыдан ?алыптасуына ??рбы-??рдастарыны? тигізетін ы?палын ?леуметтендіру процесі ретінде алып ?арастыру?а болады. Немесе,жас?спірімді ?мірден, ?лкендермен арада?ы ?атынастардан к?рген-білгендерінен т?йгендерін ой елегінен ?ткеріп, эмоциялы?-сезімдік ішкі тол?аныстары, салыстырмалы- танымды? пайымдаулары мен ой-т?жырымдарыны? т?рбиелік м?ні.

Сонымен ?леуметтену дегеніміз-жеке т?л?аны жан-жа?ты ?алыптастыру, жеткіншек жас ?рпа??а о?ыту мен т?рбиелеу процесінде белгілі бір т?ртіпке келтілріліп, жина??тал?ан ?ажетті ?ылыми білімдерді , да?ды-ікерліктерді ж?не біліктілікті, рухани байлы?тарды, м?дделер мен ??ндылы?тарды, д?ниетанымды? та?ылымдар мен салт-д?ст?рлерді, ?дет-??рыптар мен ж?н-жорал?ыларды , адамгершілік пен мінез-??лы? ??рыптарын ме?геру ар?ылы біртіндеп ?здері ?мір с?ріп отыр?ан ?о?амны? ?леуметтік-экономикалы? ??былыстарына с?йкес ?леуметтік рольдер ж?йесіне ?осу.

?леуметтену процесі балалы? ша?тан басталып, к?рілікке дейін ?здіксіз ж?ріп отырады. Б?л индивидті? м?дениетке ?атысты бір?атар процестерін ?амтиды: * білім алуы мен т?рбиесі; * адамдармен ?атынастары; *?о?амда?ы нормалар мен ??ндылы?тарды игеруі; т.б. ?леуметтену процесінде негізгі ролдерді-отбасы, балаба?ша ,о?у орындары, е?бек ?жымы. Достары, таныстары, к?ршілері, б??аралы? а?парат ??ралдары т.б ат?арады. Осы?ан байланысты ?здіксіз ?леуметтену процесінде м?ндай м?дени т?жірибелер ?рпа?тан-?рпа??а беріліп, жа?арып отырады.

4. ?леуметтену процесіні? та?ы бір н?тижесі –адамдарды? ?о?амда ?рт?рлі статустар?а, позициялар?а ие болуы. Статустар ?леуметтік ж?не жеке статус болып б?лінеді. ?леуметтік статус дегеніміз-индивидті? жасына, жынысына, меншігіне, біліміне, ?ызметіне, д?режесіне, иотбасыда?ы жа?дайына байланысты ?о?амда?ы орны болып табылады. Мысалы, адамдар жо?ар?а о?у орнында о?ыса, студент статусын алады, жасыны? келуіне байланысты е?бек демалысына шы?са-зейнеткер статусын, ж?мыс орнынан ?ол ?зсе –ж?мыссыз статусын алады.

Адамдар б?л ?мірде бір ?ана емес,бірнеше статустар?а ие болады. Мыс, адам бір мезгілде біреуді? ?лы, к?йеуі, ?кесі, ?алым, мэр, ?нерс?йгіш т.б статустарды игеруі м?мкін.

Индивидті? ?зіндік статусына байланысты ат?ар?ан роліне ?арай оларды? негізгі екі т?рін б?ліп к?рсетуге болады: жазылып ?ой?ан статус ж?не ?зіні? ?олы жеткен статусы.(1-схема)

Жазылып ?ойыл?ан статус дегеніміз-адамны? ?ажеттілігі мен еркінен тыс, туыл?аннан, ?рпа? ар?ылы берілген белгілері. Адамны? тума статустарына оны? жасы, жынысы, ?лты, н?сілі, туысты?ы(?ызы, ?лы, ?пшесі, ?кесі) м?рагерлігі жатады.

Жазылып ?ой?ан статустан б?лек индивидті? ?з еркімен ?олы жеткен статустары бар. О?ан: білім алуы, маманды??а ие болуы, бір н?рсемен ш??ылдануы т.б жатады. Батыс аналитиктеріні? пікірі бойынша , индустриядан кейінгі ?о?амда негізгі рольді адамдарды? ?олы жеткен статустары ат?арады. 

?леуметтік роль дегеніміз-индивидті?  статусына байланысты ат?аратын іс-?рекеті, ?ызметі. Егер статус адамны? ?о?амда?ы статусын аны?тайтын болса,(о?ушы, ж?мысшы, ?скер,?йелі), ал ?леуметтік роль адамдарды? осы позициясыны? ?ызметін аны?тайды. Ал б?л ?ызметтер ?рбір ?о?амда жалпы?а бірдей нормалар ж?не ?рт?рлі ??жаттар ар?ылы аны?талады( за?дарда, ережелерде, б?йры?тарда т.б) ?леуметтік роль ?андай да бір статус ?кілі ?зін ?алай ?стауы керектігі ж?нінде,?андай іс-?рекет ат?аратынжы?ы жайында айтады.

Адамдарды? статусына сай ?рекеттері  оны? ролімен с?йкес келмеуі де м?мкін, м?ндай с?йкессіздік статусты?-рольдік конфликтерге ?кеп со?тырады.

М?ндай конфликтік жа?дайлар н?тижесі статусы мен роліне сай іс-?рекетті б?зушы адамды ?з статусынан айыру?а апарады. (Мыс, ?лгерімі нашар студент о?удан шы?арылады,  білімі т?мен о?ытушы ж?мыстан босатылады т.б.)

Егер индивидті? ?леуметтік статусы индивидті? ?о?амда?ы орнын аны?тайтын болса ,жеке статус дегеніміз- ?орша?ан адамдарды? о?ан ?алай ?атынас жасайтынды?ымен аны?талатын адамны? ша?ын топта?ы жа?дайы.Мыс, ?рбір ж?мысшы кез-келген е?бек ?жымында жеке т?л?алы? ерекшеліктеріне ?арай ?о?амды? ба?а?а(репутация?а) ие болады(е?бек?ор, жал?ау, жомарт- сара?,салма?ты-же?ілтек т.б)

?леуметтік ж?не жеке статусты? де?гейі бір-бірімен жиі с?йкес келмеуі м?мкін. Мыс, ?леуметтік статусы жо?ары адамны? жеке статусы т?мен болуы м?мкін. Ж?не керісінше ?леуметтік статусы т?мен адамны? жеке статусы жо?ары болуы м?мкін.