Биосфера мен биота эволюциясыны? механизмдері

ЖОСПАР:

1. Биологиялы? эволюцияны? механизмдері....1

2. Катастрофизмні? ?алыптасуы.....2

3. Кратер т?зілу себептері ж?не онымен бірге ж?ретін ??былыстар.....3

4. Рифтогенез, радиоактивтілік ж?не тіршілік.....4

5. Жерді? магнитосферасы ж?не оны? биосфера дамуында?ы ролі.....5

6. Динозаврларды? жойылып кетуі.....6

7. ?ыс?а периодты ауыт?улар ж?не антропогенез.......8

8. Кроманьонды?тарды? дамуында?ы шешуші кезе?дер.....9

9. Те?із де?гейіні? катастрофалы? ?згерістері......12

10. Магнитті дауылдар ж?не оларды? биосфера?а ?сері.....13

?орытынды.....14

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер....17

1 Биологиялы? эволюцияны? механизмдері

Биологиялы? эволюцияны? ?азіргі заман?ы теориясы т?мендегілерді б?ліп к?рсетеді:

 - эволюция басталатын элементарлы? ??рылымды – я?ни жеке особь немесе т?р емес, популяция;

 - эволюцияны? механизмі, я?ни популяцияны? генотипіні? т?ра?ты ?згерісі - мутагенезді;

- факторларды – олар негізгі ж?не ?осымша болып б?лінетін эволюцияны? ?оз?аушы к?штерін;

- триггерлерді - ?оз?аушы к?штерді? іске ?осу механизмдерін, я?ни осы ?оз?аушы к?штерді ?оз?алыс?а келтіретін себептерді.

 Мутациялар – эволюцияны? материалды? ?айнар к?здері. Келесі ?рпа?тарда т??ым ?уалайтын ?згерістер ту?ызатын мутациялар организмдерді? ?асиеттерін, белгілерін, ерекшеліктерін не реакция нормаларын аны?тайды. К?беюді? ?деттегі ?алыпты ?рдісінде мутациялар ая? асты пайда болады. ?рпа? сандарында?ы мутациялар саны т?ра?ты болады. Кездейсо? пайда бол?ан ?згерістер организм ?шін пайдалы болса, тіршілік ?шін к?ресте организмні? тіршілігін са?тап ?алуына себін тигізеді. Бірнеше ?рпа?тар бойына са?талып, ?айталанып отыратын б?ндай кездейсо? ?згерістер тірі организмдер мен оларды? популяцияларыны? ??рылымында т?бегейлі ?згерістер ту?ызып, н?тижесінде жа?а т?рлер пайда болады.

Таби?и ж?не жасанды с?рыптаудан бас?а т??ым ?уалаушылы? ?згергіштікті реттейтін еш?андай фактор жо?. Тек ?орша?ан ортаны? белгілі жа?дайларында?ы ?згерістер пайдалы бол?анда, таби?и ортада с?рыпталады, немесе эволюция барысында оларды? саналы т?рде жасанды с?рыптауы ар?ылы іске асады. Эволюция ж?не т?рді? пайда болуы популяцияларды? немесе кіші бір ?ана ?олайлы емес екені аны?тал?ан. ?лкен популяцияда т??ым ?уалаушылы? ?згерістерді? пайда болуы зиян, ал кіші популяцияда?ы кездейсо? ?серлерді? ы?пал етуі жиі кездеседі. Сонды?тан особьтарды? санды? ??рамын т?ра?ты т?рде ?згертіп отыратын орта м?лшердегі популяцияларды? эволюция?а шын жа?а т?рлер пайда болуына ?алайды.

Жа?а т?р пайда болуы ?шін б?рын?ы организмдерді? белгілі бір тобы ерекшеленуі ?ажет. Организмдерді? белгілі бір тобыны? ерекшеленуі мен изоляциясы ар?ылы, оларды? бас?а т?рлермен ша?ылыспа, я?ни генетикалы? информацияларымен алмаспауы ?шін ?ажет екені д?лелденген.

Таби?атта ?рт?рлі организмдер тобыны? изоляциясы, сол сия?ты оны? селекция практикасында ?олданылуы да ?рт?рлі жолмен ж?зеге асырылады, оларды? ма?саты біреу ?ана –т?рлерді? генетикалы? информациялармен алмаспауын ?ада?алау. Б?л ?шін географиялы? шекара (организмдер ?те алмайтын сулы орта м?хит не те?іздер, батпа?тар не биік таулар, т.с.с.), экологиялы? жа?дайлар, к?бею ?рдісіндегі физиологиялы? с?йкесссіздік (ж?птасуды? ?рбір т?рге т?н кезе?дері), организмдерді? ?рт?рлі топтары мен т?рлеріні? мінез-??лы? ерекшеліктері, т.б.

Эволюцияны? осы негізгі факторларына та?ы популяцияда?ы ?рпа?тар алмасу жиіліктері, мутациялы? процестерді? сипаты мен ?ар?ынын, т.б ?осу?а болады. Айта кететін бір жай, жо?арыда атал?ан барлы? негізгі ж?не ?осымша факторлар жеке дара емес, бір- бірімен ?зара ты?ыз байланыста ?сер етеді.

 

2 Катастрофизмні? ?алыптасуы

Ал?аш рет катастрофалы? ??былыстар?а француз ?алымы, палеонтология мен салыстырмалы анатомияны? негізін салушы Ж. Кювье (1769-1832) назар аударды.Ол Жер бисферасы даму барысында бірнеше орасан зор катастрофаларды басынан ?ткізді, б?л катастрофалар планетада тіршілік еткен бірнеше организмдер т?рлеріні? жойылып кетуіне себеп болды деп к?рсетті.

Кювьені? катастрофизм туралы ілімі биостратиграфияны? - Жер тарихында?ы органикалы? д?ниені? бір т?рлеріні? екінші бір т?рлермен ?орша?ан орта дамуымен тікелей байланыста за?ды т?рде алмасып отыратыны туралы ?ылымны? ?алыптасуына ?лкен ?сер етті. М.Рауп пен Дж Сепкоски (1982) т?рлерді? жаппай жойылып кетуі туралы ?олда бар м?ліметтерді статистикалы? ??деуден ?ткізді. Осы м?ліметтер бойынша фанерозой кезе?інде (570 млн жыл) бізді? планетамызда б?ндай о?и?алар бірнеше рет ?айталанып, Жерді? дамуыны? 600 млн дай жыл барысында ?р 30±4 млн жыл сайын д?ркін-д?ркін бай?алып отыр?анын к?рсетті. Б?л аралы?та осындай критикалы? 20 кезе? бол?анын аны?тады. К?птеген ?алымдар т?рлерді? жаппай жойылып кетуіні? себептері т?мендегідей деп к?рсетеді:

а) Жерге ?те ?лкен аспан денелеріні? ??лауы (кратер т?зілуінен), н?тижесінде климат пен экологиялы? жа?дайларды? кенеттен к?рт ?згеруі;

 б) атмосфера?а вулканды? ша?ны? т?суі (вулканогенез);

 в) гидросфера?а уран ж?не де бас?а химиялы? радиоактивті элементтерді? т?суі (рифтогенез);

 г) Жерді? магнит ?рісіні? ?ор?аныш ?асиеттеріні? ?лсіреуі (геомагниттік ?рісті? инверсиясы);

 д) жа?а ж?лдыздарды? жар?ылдары;

 е) К?н системасыны? компоненттеріне Немезиданы? немесе К?н системасыны? 10-шы планетасыны? ?сері, т.б.;

 ж) Б?кіл ?лемдік м?хит де?гейіні? ?згеруі.

Б?нымен ?атар, со??ы кезде осы жо?арыда атал?ан ??былыстарды? барлы?ы бір-бірімен ты?ыз байланыста екендігі туралы к?птеген м?ліметтер жина?талуда. Мысалы, астероидтар Жер бетіне ??ла?анда атмосфера?а ша? к?теріліп ?ана ?оймай, б?нымен бірге Жерді? тектогенезі, я?ни рифтогенез, вулкандар ат?ылау, жер сілкіну, геомагниттік ?рісті? инверсиясы, т.б. ??былыстар бай?алады.

 

3.Кратер т?зілу себептері ж?не онымен бірге ж?ретін ??былыстар

 К?н системасы 9 планетадан, шамамен 2,8 астрономиялы? бірлікте орналас?ан ішкі астероидты белдіктен ж?не 2 сырт?ы белдіктен (Оортты? ішкі б?лты = 10 мы? К?н массасы, Оорт б?лтыны? массасы К?н массасынан 100 есе ?лкен). Оорт б?лтыны? б?л к?рсетілген заты онда?ы комета ядролары мен астероидтар?а байланысты.

 Кризистік кезе?дерде осы б?лттардан комета ядролары мен астероидтар б?лініп шы?ып, оларды? кейбіреулері Жерге немесе бас?а планеталар?а ??лап т?скен. Со??ы 600 млн жылда Жерге 1500 дей астероидтар ??ла?ан. Сонды?тан Жерді? ?лкен аспан денелерімен со?ты?уы миллион жылда 3 рет ?ана кездесуі м?мкін. Дегенмен, статистиктерді? болжамдары бойынша, Жерге астероидты? со?ылуын кез келген уа?ытта к?туге болады екен.

Мысалы, 1936 жылы Жерді? д?л ?асынан “Адонис“, 1937 жылы -“Гермес“, 1989 жылы 22 мартта N астероиды, 1989 жылы “Таутатис“, 1992 жылы - “Апокалипсис шы?ы“ астероидтары со?ты?пай ?тіп кетті. Ата?ты Аризон кратері салма?ы 100 мы? тонналы? ?ана - ?арышты? ?лшем бойынша “кішкентай“ ?ауырсындай астероидты? ??лауынан пайда бол?ан. Кратерді? жалпы диаметрі 1200 метр. Ал астероид ??ла?ан кездегі со?ылу тол?ыны мы? хиросималы? бомбаны жар?ан кезде ?ана пайда болатындай алпауыт к?ш кратерді? жан – жа?ын теп тегіс жаса?ан.

 Жерде кратерлер т?зілу процесі белгілі бір кезе?дерде бай?алады, ?сіресе б?л жа?дай фанерозой кезе?іне т?н. Біра? кезе?мен б?ліну со??ы 250 млн жыл ?шін ?ана аны?тал?ан. Кратер т?зу ?рідсі 245, 217, 193, 176, 144, 91, 65, 38 ж?не 11 млн жылды ??райтын кезе?дерде ж?ріп отыр?ан. Д?л осы кезе?дерде биосфераны? эволюциясында шешуші о?и?алар болды.

 К?птеген астрономдар б?ндай периодтылы?ты К?нні? гипотезалы? серігі – массасы К?н массасыны? 0,08 ден 0,3 дей болатын, ?атты созыл?ан эллипс т?різді орбитамен айналатын – Немезиданы? болуымен байланыстырады. ?алымдарды? пікірлерінше Немезида ??ралы комета мен астероидтарды? ядролары тол?ан Оорт б?лттарына ?сер етіп, оларды орбиталарынан ы?ыстырады, н?тижесінде, оларды? Жерге ??лауына тікелей себепкер болады. Немезиданы? К?нге жа?ындауы 15 миллион жылдан кейін болады деп к?тілуде.

 Америкалы? астрофизиктер Д. Уитмаир мен Дж Матисті? пікірінше, катастрофаны? себебі, гипотетикалы? Немезида емес. Басты себебі ретінде олар К?ннен 50-100 астрономиялы? бірлік ?ашы?ты?та орналас?ан 10-шы планетаны к?рсетеді. Б?л планета эллипс бойымен айналады, айналып шы?у кезе?і 1000 жыл. Ол Оорт б?лтыны? денелеріне ?сер етіп, кейбір кометалар мен астероидтарды орбиталарынан шы?арып жібереді де, олар жерге ??лап т?седі. 10 шы планетаны? бар екендігін д?лелдейтін к?птеген фактілер бар. Б?л туралы Дж Андерсон баста?ан америкалы? ?алымдар планетааралы? станциялардан келіп жеткен сигналдарды ?абылдап алу ар?ылы ба?ылау ж?ргізу н?тижесінде к?п м?ліметтер алды. Дегенмен, 10-шы планетаны? д?л орнын аны?тау ?лі к?нге дейін м?мкін болмай отыр.

 Кейбір астрофизиктер астероидтар мен кометалы? белдіктерді? ?згерісін К?н ж?йесіні? Галактика ядросын айнала периодты ?оз?алуымен байланыстырады. Б?л кезде К?н ж?йесіні? шамамен ?рбір 30 млн жылда газ, ша?, астероид, кометалар?а толы галактика жазы?ты?ын кесіп ?теді. Осы кезде б?л денелер ?з траекторияларынан ауыт?ып, Жерге ??лап т?седі.

 

4 Рифтогенез, радиоактивтілік ж?не тіршілік

Жер физикасына белгілі бол?андай, планета ?ойнауыны? радиоактивтілігі уа?ыт ?ткен сайын азаяды да, ал тіршілікті? ертедегі т?рлеріне олар кезіндегідей ?сер етеді. Жерді? даму тарихыны? ертедегі кезе?дерінде пайда бол?ан ?арапайым структуралы балдырлар Жерді? даму тарихыны? со??ы кезе?дерінде пайда бол?ан жо?ары сатыда?ы тіршілік иелеріне ?ара?анда радиация ?серіне ана??рлым т?зімді.

 Адам организміне ?сер ететін радиоактивті элементтерді? ?серін сипаттау ?шін доза м?лшері D ж?не дозаны? ?уаты Р=D/t ?олданылады. Дозалар рентген, грей ж?не джоульді? кг-да?ы биологиялы? эквиваленттерімен ?лшенеді. Б?л ?лшемдерді? бір-біріне ?атынасы : 1 грей = 1 джоуль/кг = 100 рентгенні? биологиялы? эквиваленті. Дозаларды? ?уаты 1 са?атта?ы рентген м?лшерімен ?лшенеді (миллирентген/са?ат, микрорентген/са?ат). Адам а?засына ?сер ететін дозаларды? жалпы ?уаты 1,5-4,0 милдигрей/ жыл (0,017-0,044 миллирентген/ са?ат). Бізді? а?замыз?а м?ндай ?уатты дозалар?а бейімделгендіктен, оларды? еш?андай зияны жо?.

 ?азіргі кезде кейбір маманды? салаларында ядролы? с?уле шы?арумен ты?ыз байланыста ж?мыс ж?ргізеді. Олар ?шін жылына 50 миллигрей ?ауіпсіз деп саналады. Б?л таби?и фоннан 12-35 есе к?п. Биофизиктерді? пікірінше, жылына 50 миллигрейден бірнеше есе к?п доза адам организміне ?за? уа?ыт (10 мы? жылдай) ?сер еткен жа?дайда Homo sapіens т?рі ?згеріп кетуі м?мкін.

 Уран тірі организм бойына т?скенде алдымен улы, кейіннен радиациялы? ?сер етеді. Тірі организмдерге уранмен бірге т?скен бас?а элементтер де зиянды ?сер етеді. Мысалы, В.В.Ковальский: топыра?та т?мендегі к?рсетілген элементтерді? жо?ар?ы концентрациясы : Co – 3·10^-3; Cu – 6·10^-3; Zn –7·10^-4; B –3·10^-3; Sr –6·10^-2 ж?не Se –1·10^-4 – тірі организмдерге зиянды ?сер ететінін д?лелдеген. Оларды? арты? м?лшері де жеткіліксіздігі сия?ты организмдерде морфологиялы?, анатомиялы? ж?не физиологиялы? ?згерістер ту?ызып, оларда эндемикалы? ауруларды? пайда болуына себеп болады. Осы элементтерді?, ?сіресе, U, B, Cu, т.б. жо?ары концентрациялары бар ортада тіршілік ететін микроорганизмдерде мутагенез ж?ріп, пайда бол?ан мутанттар осындай орталарда жылдам дами баста?ан. Мысалы, Ысты?к?лдегі уранны? концентрациясы ?лемдік м?хитта?ы уранны? концентрациясынан біршама жо?ары. О?да?ы хар балдырларыны? ??рамында?ы уранны? м?лшері к?лдегі сулардан 3 есе арты? . Сонда осы балдырлар мутациясына байланысты оларды? к?пт?рлілігі ?те жо?ары. Ленинградты? геолог профессор С.Г.Неручев рифтогенез кезінде жер ?ойнауынан уран, V, Mo, Cu, Nі, Ag ж?не де бас?а элементтерге бай магмалы? ащы сулар таралатынын к?рсетеді. М?хиттарда суды? т?меннен жо?ары?а ?арай к?терілуі жиі (апвелинг) болып т?рады.

 Апвелинг кезінде фосфаттарды? гидросфераны? жо?ары ?абаттарына ?туі м?хиттар мен те?іздерде тіршілік ететін организмдерді? ?оректік тізбектеріні? бастамасы болып табылатын фитопланктонны? ?ар?ынды дамуына себеп болады. Гидробиологтарды? к?рсетулері бойынша, апвелинг н?тижесінде жа?алы? акваторияларды? био?німділігі 50 мы? есе ?л?аяды екен.

 Рифтогенез кезінде фосфаттар мен т?рлі химиялы? элементтерді? гидросфера?а т?суі к?рт артады. Б?л те?із ?сімдіктеріні?, балы?тар мен бас?а да жануарларды? к?беюіне себеп болады. ?орекпен бірге балы?тар мен бас?а жануарларды? организміне радиоактивті заттар да жина?талады, оларды? ?серінен организмдер ??рылымында мутация ж?ріп, кейбір т?рлер жаппай ?ырылып ?алса, екіншілерінде жа?а белгілер мен ?асиеттер пайда болып, олар ары ?арай т?р ретінде дами береді.

 Рифтогенез кезінде мутагенез ?ар?ынды ж?ріп, тіршілікті? жа?а формалары пайда болады. Жа?адан пайда бол?ан т?рлер бізді? планетамызда т?ра?талмай тез жойылып кетті дегенмен ?за? уа?ыт?а са?талып ?ал?андары да болды. С.Г.Неручев, 538 млн жыл б?рын уранны? гидросфера?а т?суі н?тижесінде трилобиттерді? дене сегменттері ?лде?айда азайып, ал кейбіреулерінде екеу ?ана – бас, ??йры? сегменттері ?ал?ан деп к?рсетеді. 500 млн жыл б?рын?ы рифтогенез фазасында ал?аш?ы омырт?алылар, панцирлі балы?тар пайда болды. 320 млн жыл б?рын?ы кезе?де ал?аш?ы т?ртая?тылар –ихтоостегидтер пайда болды, 290 млн жыл б?рын?ы кезе?де ал?аш?ы кесірткелер, 167 млн жыл б?рын?ы кезе?де жануарларда ?шу аппараты пайда болды. Т?рлерді? кейбіреуінде алды??ы ая?тарыны? сауса?тары ?зарып, араларында жар?ыша?тар пайда болды. Осылайша ?ш?ыш кесірткелер – птерозаврлар, археоптерикстер пайда болды.

 ?рине, биосфера эвоюциясыны? барысына рифтогенез ?ана емес, бас?а да факторлар – геомагниттік ?рісті? инверсиясы, климатты? ?згерістер,т.б. ?сер етті.

 

5 Жерді? магнитосферасы ж?не оны? биосфера дамуында?ы ролі

Бізді? планетамызды? магниттік ?асиеті бар. Егер Жерді? магниттік сферасы болмаса, К?н мен ж?лдыз желдеріні? а?ыны еш кедергісіз Жерді? бетіне жетіп,онда?ы барлы? тірі организмдерге зиянын тигізген болар еді. Магнитосфера б??ан кедергі жасап, сол ар?ылы биосфераны зарядтал?ан б?лшектерден ?ор?ап т?ратын бронды ?ал?ан р?лін ат?арады.

Магнитологтарды? пікірінше, геомагниттік ?рісті ба?ылау ?шін Жерді? орталы?ына аса ірі, диаметрі 200 км, ?зынды?ы 4000 км магнит цилиндрді орналастыру ?ажет.

Жерді? магниттік осі Жерді? айналу осін 11,5 градус б?рышпен орналас?ан, сонды?тан магниттік полюстер географиялы? полюстермен с?йкес келмейді, уа?ыт ?ткен сайын магниттік полюстер ?здеріні? орнын ?згертеді. Мысалы, солт?стік магниттік полюс бір т?улікте жерді? бетінде 20,5 метрге (7,5 км/жыл) ал о?т?стік полюс –30 метрге (11 км/жыл) ы?ысады.

?азіргі кезде солт?стік полюс Канаданы? солт?стігінде орналас?ан, ал 2185 жыл?а ?арай ол солт?стік географиялы? полюспен алмасады. 2400 жылы ол Таймырда орналасады. О?т?стік полюс ?азір Антарктида жа?алауларында, Австралия?а ?арай жылжып келе жатыр.

Кез келген магниттегдей, Жерді? магнит к?штері бір полюстен Жерді? ?лем ке?істігі ар?ылы ?тіп, екінші полюспен байланысады. Осыны? н?тижесінде Жерді? айналасында магнитосфера т?зіледі.

Магнитосфера К?нні? плазма деп аталатын зарядтал?ан б?лшектер а?ынын ?стап ?алады да оларды планетаны? бетіне жеткізбейді. Біра? д?ниеде барлы?ы да уа?ыт ?ткен сайын ?згеріп отырады. Зерттеушілер, ?азіргі кезде Жерді? магнит ?рісі 100 жылда 2,5 %-ке азайып отыр?анын ж?не б?л ?рдіс ары ?арай ж?ре беретін болса, шамамен 4000 жылда 0-ге жетеді деп есептеп шы?арды (?азір экваторда оны? шамасы 0,35 эрстед).

 ?алымдар б?ндай ??былыс ?ткен кезе?дерде де бол?ан деп жорамалдайды. Оны? ?стіне, осындай кезе?дерден со? магнит ?рісіні? заряды ?арама-?арсы елгіге ?зеретіні д?лелденді. Бас?аша айт?анда, ?ріс инверсияланады – магниттік полюстерді? орны алмасады. Жерді? тарихында геомагниттік ?рісті? инверсияларыны? бірнеш рет кайталан?аны палеомагнитологтар аны?тап отыр.

 

6. Динозаврларды? жойылып кетуі

 Динозаврлар Жер бетінде б?дан 290 млн жыл б?рын пайда болып, 100 млн жылдан аса уа?ыт ?стемдік ??рды. Динозаврларды? жаппай ?ырылуы екі геологиялы? кезе? арасында - бор мен палеогенде – 65 млн жыл б?рын ?тті. ?алымдар осы кезе?дер арасында тіршілікті? бір формаларыны? екіншісіне кенет ауыс?анын аны?тады. Палеонтологтарды? ал?ан ?азба ?алды?тары арасынан осы кезе?дерде жойылып кеткен жануарларды? жа?а т?рлері табылуда. Оларды? ішінде ?те кішкене т?рлер де, алып гиганттар да бар. Мысалы, А?Ш – та массалары 50-80 тонна?а дейін жететін, ал ?ытайда – мойыныны? ?зынды?ы 30 метрге жететін жануарлар табыл?ан. Б?л алып жануарды? бір ?ана мойын омырт?асын? ?зынды?ы 3 метрге жетеді.

 Динозаврлар негізінен ?сімдіктермен ?оректенген, арасында жырт?ыштары да бол?ан. Динозаврларды? ?ар?ынды ?сіп дамуына атмосферада?ы оттегіні? концентрациясыны? жо?арылауы ?сер еткен болуы керек. Б?л кезде оттегіні? концентрациясы ?азіргі кезден 1,5 есе жо?ары бол?ан. Атмосферада?ы оттегіні? концентрациясыны? т?мендеуі динозаврлар тіршілігіне кері ?серін тигізген, дегенмен де оларды? жойылып кетуіне бір ?ана осы себеп болды деуге болмайды. Б?дан бас?а да себептер: осы кезе?дегі атмосфераны? ??рамында к?мір?ыш?ыл газы, ?азіргі кездегіден 5 есе к?п болды. Ал б?л барлы?ымыз?а белгілі бол?андай, парниктік эффект ?серінен ауа температурасы 2,50 - ?а жо?арылатады, олай болса, к?мір?ыш?ыл газыны? 5 есе жо?ары болуынан температура да ?азіргі кездегіден 5 есе, я?ни 12,50-?а жо?ары бол?ан.

 Динозаврларды? арасында ?анаттары 11 метрге дейін жететін алыптары да бол?ан. ?алымдар к?п уа?ыт?а дейін б?ндай алыптарды? ауада ?алай ?ша алатынын т?сіне алмады. Б?л жа?дай геохимиктер Г.Лэндис пен Р.Бернер(А?Ш) ?азбадан табыл?ан 80 млн жыл б?рын?ы янтарьда?ы газдарды? ??рамын зерттеулері н?тижесінде т?сінікті болды. Ол кезде газдарды? ?ысымы ?азіргіден 10 есе жо?ары бол?ан екен, ал оттекті? м?лшері 32 процент. Осы ты?ыз атмосфера алып ?ш?ыш жануарларды? ?шуына жа?дай жаса?ан сия?ты.

 ?алымдар, б?дан 65 млн жыл б?рын тек ?ана динозаврлар емес, барлы? жануарларды? жартысынан к?бі жойылып кеткенін аны?тады. К?птеген зерттеушілерді? пікірінше, жануарларды? ?ырылып ?алуы Жерге б?дан 65 млн жыл б?рын бір немесе бірнеше ірі аспан денелері ??ла?анынан болуы керек. Оларды? негізгі б?лігі (диаметрі 9 км бол?ан) Жерге Мексика территориясында со?ылып, диаметрі 180 км кратер т?зілген. Б?дан бас?а да бірнеше кішілеу кратерлер табыл?ан. Мысалы, ?ара те?ізді? солт?стік б?лігінен диаметрі 25 км Каменский, диаметрі 3 км Гусевский кратерлері, Кар те?із жа?алауларынан диаметрі 60 км Кар ж?не 25 км Усть-Кар кратерлері табылды. Б?л кратерлерді? барлы?ы те?ізді? таяз б?ліктерінде пайда бол?ан. Осы кратерлер бір улкен космосты? денені? ??лап, атмосферада бірнеше б?лікке б?лініп кетуі н?тижесінде пайда бол?ан деп жорамалдайды. Атмосфера ?шып т?скен осы дене кометаны? ядросы болуы ы?тимал.

 Осы кратер т?зілу ??былыстары б?кіл?лемдік экологиялы? катастрофалар?а ?кеп со?ты. Атмосфера?а жарылыс кезінде т?скен ша?дар мен т?рлі газдар оны? тазалы?ын нашарлатып, Жер температурасыны? т?мендеуінен динозаврлар да, салма?ы 20 кг-нан асатын жануарлар да ?ырылып ?ал?ан болуы керек. Америкалы? зерттеушілер В.Вольбах, Р.Левич ж?не Э.Андерсті? пікірінше, жануарларды? ?ырылып ?алуына Жерге астероидты? ??лап т?суі н?тижесінде бол?ан ?лкен ?рт себеп бол?ан. ?рт кезінде ауа?а б?лінген к?л мен к?йе ауаны? тазалы?ын нашарлатып, Жер температурасын т?мендеуі себепті жануарлар ?ырылып ?ал?ан. 65 млн жыл б?рын?ы ?алды?тардан ?алымдар осы гипотезаны д?лелдейтін ?алы? к?йе ?абаттарын тапты.

 Планетолог ?алымдар Жерде тіршілік еткен жануарларды? 90%-не жуы?ы ?ырылып ?ал?ан аса ірі геологиялы? катаклизмдер Жерге ?те ?лкен астероидтарды? со?ылуынан бол?анын д?лелдейді. ?йткені, динозаврларды? жойылу кезе?деріндегі геологиялы? ?абаттардан Жерде кездеспеген металл – иридий табыл?ан.

 Америкалы? зерттеушілер Р.Принн мен Б.Фигли т?жірибе ж?мыстарыны? н?тижесінде кометалар мен астероидтарды? Жерге со?ылуы кезінде озон ?абатын б?затын азот оксиді NO т?зілетінін аны?тады. Н?тижесінде катастрофадан кейін біренше минут не са?ат ішінде атмосферада?ы азот оксидіні? концентрациясы 0,1 процентке жететінін д?лелдеді. Азот оксидтері сумен ?рекеттесіп азотты ?ыш?ыл HNO₂ ж?не азот ?ыш?ылын HNO ₃ т?зеді.

 ?ыш?ыл жа?бырларды? ?серінен азот оксидтері молекулаларыны? К?н с?улесін сі?іруіне байланысты фотосинтез процесі то?тайды. Оны? ?стіне топыра?тан организмге ?те зиянды Be, Hg, Ta ж?не бас?а элементтер б?лінеді де, олар су буларымен, ауамен бірге тірі организмдерді? тыныс алу органдарын за?ымдайды.

??рлы? ?сімдіктері жапыра?тарын жо?алтып, солып ?алады. М?хиттар?а т?скен ?ыш?ылдар карбонатты ?осылыстарды ыдыратып, ауа?а СO₂ к?п б?лінуіне себеп болады. Ал кремнийді ?осылыстар?а б?л ?ыш?ылдар ?сер етпейді.

 Б?ндай катастрофаларды? зардаптары шамамен 1000 жыл?а дейін созыл?ан. ?орыта айт?анда, ?арастырыл?ан кезе?дерді? ?алды? ш?гінділерінде иридийді? м?лшері ?алыпты фоннан 100-1000 есе арты? екендігі табыл?ан. Иридийден бас?а платина тобыны? элементтері, сол сия?ты кварц табылды. Б?л жа?дайлар Жерді? ?те ?лкен аспан денелерімен со?ты?ыс?аныны? д?лелдері болып саналады.

                  

7. ?ыс?а периодты ауыт?улар ж?не антропогенез

 Жо?арыда айтыл?андардан бас?а 30 млн жыл б?рын жерді? тектогенезінде геомагниттік ?рістерді? инверсиялары мен бас?а да ??былыстарды? ?ыс?а фазалы процестері бай?алды. Олар да ?сімдіктер мен жануарлар д?ниесіне, адамдар?а ?сер етті.

 ?азіргі заман?ы т?сініктер бойынша адам мен адам т?різді маймылдар тарма?тары б?дан 4.5 млн жыл б?рын б?лінді. Б?л кездегі адамдар?а бірнеше рет т?рлі факторлар ?серінен пайда бол?ан радиацияны? жо?ары дозалары ?сер етті. Мысалы, бірнеше ?айтара Жерді? магнит ?рісіні? инверсиялары мен рифтогенезді? ?ар?ындылы?ыны? жо?арылауыны? ?серінен уранны? жо?ары концентрациялары гидросфера?а, одан ??рылы??а т?сті.

 Б?дан да б?рында айтып кеткеніміздей, геомагниттік ?рісті? инверсиялары кезінде планетаны? магниттік экраны жойылып, К?н мен космосты? радиация с?улелері Жерді? бетіне еш кедергісіз ?тіп биосфера?а, ?сіресе адамдар организіміне зор ?ауіп ту?ызады. ?азіргі кезде, к?птеген ?алымдарды? пікірінше, мутацияны? ?серінен Homo sapіens пайда бол?ан деген жорамал бар.

 Г.Н.Матюшин 2.8 млн жыл б?рын бол?ан геомагниттік ?рісті? инверсиясыны? ?серінен австралопитектер адам?а (”шебер адам”) айналды, ал 1.8 млн жыл б?рын екінші инверсия ?серінен “тік ж?ретін адам” пайда болып, 690 мы? жыл б?рын?ы инверсия н?тижесінде питекантроп пайда болды деп жорамалдайды.

 Со??ы 600 мы? жыл ішінде палеомагнитологтар геомагниттік ?ріс инверсиясыны? 12 кезе?ін аны?тады. Б?л кезе?де планетада геологиялы?, климатты? ж?не биологиялы? ?згерістер бол?ан. П.Олсонны? к?рсетуі бойынша, геомагниттік ?рісті? е? т?менгі шегі 2700 жыл б?рын бол?ан, олай болса, оны? толы? циклы 11400 жыл.

 Кестеде инверсияларды? адамны? антропологиялы? т?ріні? ?алыптасуына ?сері к?рсетілген. Г.Н.Матюшин 250 мы? жыл б?рын бол?ан инверсия с?йлеуді? бастап?ы т?рлеріне ие неандерталды?тарды? шы?уына себеп болды деп жорамалдайды. Б?л кезе?де Жерді? беткі ?абатына т?скен уранны? м?лшері туралы м?ліметтер ?те аз. С.Г.Неручевті? пікірінше, антропоген кезінде (со??ы 2 млн жыл) уран мен сапропелді органикалы? заттарды? жина?талу айма?тары рисс-вюрм кезе?і (80 мы? жыл б?рын) ж?не голоценде (7-3 мы? жыл б?рын) бол?ан.

 

Жерді? магниттік ?рісіні? со??ы 600 мы? жылда ?згеруі

                           

Европалы? шкала (мы? жыл)	Конг Юоуциді? шкаласы (мы? жыл)		Европалы? шкала-ны? кезе?деріні? аталуы
		2.9-3.2
		7-8
10-12		11-13	Готтенборг
20-24		19-31	Лашами
36-36		41-43	Каргаполова
		50-60
106-112		110-130	Блейк (х-зона)
218-268		198-215	Днепр-Чеган
326-346		293-311	У-зона
378		400-420	У реки
500		500
600

 

 Осы кезе?де неандерталды?тардан неоантроп-кроманьонды?тар ?алыптас?ан. Неоантропты? ?алыптасуына 60-50 мы? жыл б?рын бол?ан геомагниттік ?рісті? инверсиясы ?сер еткен. (Конг-Юоуци аны?та?андай). К.П.Сонетт ж?не оны? ?ызметкерлері (1987) м?зды?тарда?ы бериллий – 10 - ды зерттеу н?тижесінде, 60 мы? жыл б?рын ?те жа?а ж?лдыз пайда болып оны? жар?ылы кезінде космосты? б?лшектер а?ыны ж?не бериллий-10 м?лшері ?л?ай?анын аны?та?ан. Бериллий - 10 бэта - б?лшектерді шы?арып, оны? жартылай ыдырау кезе?і 2,5 млн жыл?а созыл?ан. Кейін б?л изотоп жауын - шашынмен бірге Жерді? ?стіне т?седі.

 

8 Кроманьонды?тарды? дамуында?ы шешуші кезе?дер

 Кроманьонды?тарды? ке?інен таралуы 45-50 мы? жыл б?рын бастал?ан. Осы кезе?де А.Г.Маленков пен И.Е.Ковалевті? пікірінше, адамны? даму тізбегінде елеулі ?згерістер бол?ан: ?олды? босауы - е?бек ету ?абілеті - миды? дамуы - теріні? ж?нді жабыннан босауы.

 Б?л кезе?де кезекті геомагниттік ?ріс инверсиясы ж?рген. Осы уа?ыттан бастап адамны? гомосапиенттік белгілері к?бейіп, оны? ?рі ?арай дамуында елеулі о?и?алар бол?ан: б??ан д?лел бола алатын Батыс, Орта ж?не Шы?ыс Европада, Сібірде, Орта Азияда, ?иыр Шы?ыста, Африкада, Микронезияда. Табыл?ан сол кездегі адамдарды? ?олынан шы??ан ?нер туындылары. Е? ертедегі бейнелеу ?неріні? туындылары 40 мы? жыл б?рын жасал?ан (Танзания т.б.)

 Адамдарды? дамуыны? б?дан кейінгі кезе?дерінде геомагниттік ?рісті? 4 инверсиясы бай?ал?ан: 24 мы?, 13 мы?, 9500 жыл ж?не 5000 жыл б?рын. Оны? е? ал?аш?ысы 20-24 мы? не 19-31мы? жыл аралы?ында бол?ан болуы м?мкін. К.Л.Сонетт ж?не т.б. м?зды?та?ы Ве-10 концентрациясыны? к?рт к?терілуі 31 мы? жыл б?рын бай?ал?ан дейді. Б.М. Владимирский ж?не Л.Д.Кисловский, б?л кезе?де 80 жары? жылы ?ашы?ты?ында жа?а ж?лдыз жар?ылы бай?ал?ан деп к?рсетеді.

 Осы жар?ылды? ?серінен геомагниттік ?рісті? инверсиясы орын ал?ан болуы керек. Биосфера мен адам?а геомагниттік ?рісті? инверсиясы ту?ыз?ан планетаны? магниттік экранын уа?ытша жой?ан ж?лдыз жар?ылы ?сер еткен. Д?л осы кезе?де Жер биосферасына магнитосферадан кедергісіз ?ткен космосты? с?улелер де ?сер еткен. Осыны? барлы?ы неоантроптарды? ары ?арай жетіліп, палеоантроптарды? толы? жо?алып кетуіне ?келіп со??ан. Антропологиялы? м?ліметтер бойынша палеоантроптар ми орталы?тарыны? нашар дамуына байланысты ?леуметтік ?мірге нашар бейімделген еді. Ал неоантроптар б?лар?а ?ара?анда ?лде?айда жо?ары дамы?ан болатын.

 Осы кезе?де ?нер саласында ?лкен жетістіктер болды. Мысалы, Франциядан табыл?ан “Леспук Венерасы”, Сібірден - адамдар мен жануарларды? м?сіндері, Забайкальеде, ж?не т.б. жерлерде аюды? скульптурасы Европада “сурет галереясы” ж?не т.б. осыны? д?лелі болып табылады. Оларды? жасы 30 мы? жыл. Адамдар б?л кезе?де к?нтізбек, с?йектен флейта сия?ты музыкалы? аспаптар жасады, желкен ар?ылы К?нге, ж?лдыздар мен а?ыстар?а ?арап те?іздерді ж?зіп ?тті, кремнийді шахталар ар?ылы ?ндірді ж?не т.б. Д?л осы кезе?де Жерді? е? ?атты м?здануалды??ы Азия мен Шри - Ланкада адамдар асты?, Перуде - картоп, т.б. ?сірумен айналысты. Осы кезде сада? атып, балы? аулады, неше т?рлі ілгектермен торлар жасады. Ал?аш?ы ?алалар пайда болды. Марокконы? Эр-Риф таулы айма?тарында 1986 жылы б?дан 10 мы? жыл б?рын салын?ан жер астында?ы ?ала табылды. Онда?ы галереялар мен залдарды? ?зынды?ы 35 километрге жеткен.

Геомагниттік ?рісті? келесі инверсиясы (7-8 мы? жыл б?рын) полярлы? м?зды?тарда?ы бериллиуым - 10 концентрациясыны? жо?арылауымен с?йкес келеді; б?л кезде екінші бір жа?а ж?лдызды? жар?ылы бай?ал?ан. Д?л осы ж?лдыз шумерлерді? жазбаларында?ы “екінші К?н” болуы м?мкін. Б?л жазбаларда о?т?стіктегі екі шо?ж?лдыздар Парус пен Корма аралы?ында алып ж?лдыз бол?ан. Австралиялы? астрономдар аспанны? осы б?лігін зерттей отырып, РР- 6835-45 пульсарын аны?тады.

?арастырылып отыр?ан кезе?де Жерді? беткі ?абаты мен гидросферада уранны? концентрациясы жо?арыла?ан. Барлы? осы факторларды? бірлескен ?серінен мезолит неолит пен энеолитке ауысып, ал?аш?ы ?ркениетті? бастамалары – Кіші Азияда, Таяу Шы?ыста, Египетте ?алалар пайда болуы м?мкін. Адамдар егін, мал шаруашылы?ымен т?бегейлі айналысып, математиканы? ал?аш?ы т?сініктерін игеріп, медицинада белгілі жетістіктерге жетті. Осы о?и?алардан кейін бастал?ан планетаны? сейсмикалы? белсенділігі органикалы? заттар?а бай балдыр ??рамында уранны? м?лшеріні? 4,5 . 10-3 % дейін жо?арылауына себеп болды.

Б?л б.э.д. 5,6-5,1 мы? жыл б?рын басталды. Б?л кезе? планетаны? тарихында голоценні? климатты? оптимумына с?йкес келеді. Климат ж?мсарып жылу, ыл?ал мол болып, адамзат ?о?амыны? материалды? байлы?тарыны? дамуына м?мкіндік жасалды. Алайда осы региондарда тайпаларды? варварлы? бас?ыншылы?тарыны? ?серінен халы?тарды? ?оныс аударулары да бай?ал?ан. Мысалы, б.э.д. 6-4,5 мы? жылдары Палестина мен Египетте, 5-3,5 жылдарда Кипр мен Солт?стік Месопатамияда, т.с.с. н?тижесінде толып жат?ан ?оныс орындары, бірнеше мы? хал?ы бар ?алалар жойылып кеткен. (Чатал - Гююк, Хаджиар, т.б.). Осы сия?ты жа?дай Ресейді? европалы? б?лігіндегі солт?стік батыс жерлерінде ?алыптасты. С.Г.Неручев батпа?ты топыра?тарды зерттей отырып, б.э.д. 5-4,5 мы? жыл б?рын?ы топыра?тарды? ??рамында уранны? концентрациясыны? 2,5. 10^-4% дейін к?терілгенін к?рсеткен. Б?л оны? ойынша осы айма?тарда?ы халы? саныны? к?рт азаюына себеп бол?ан.

Геомагниттік ?рісті? со??ы инверсиясы (б.э.д. 3,2-2,9 мы? жыл) халы?тарды? ке? к?лемде ?оныс аударуына ?келді. Тур Хейердал, осы кезе?де Африканы? батыс жа?алауында т?ра?тын ежелгі халы?тар кемелермен О?т?стік Америка?а- ?азіргі Бразилия жерінде ?оныс аудар?ан деп есептейді. Тур Хейердал Майя хал?ында 3113 жыл 12 тамызда “жа?а” к?нтізбекті? негізі болып алын?анына назар аударады. Ол, д?л осы кезе?де б?кіл?лемдік катастрофа бол?ан, соны? н?тижесінде адамзатты? дамуыны? жа?а тарихы бастал?ан деп т?сіндіреді. Шамамен осы кезе?де Египет, Месопатамия, ертедегі Индия мен ?ытайда ?ркениет пайда болып, ?алалар мен пирамидалар салынды, жазу мен ?дебиет пайда болды, тас обсерваториялар ??рылып мыс д?уірі ?ола д?уірге алмас?ан, т.б. Б?л Мексиканы? ертедегі халы?тарына да т?н болды. Тур Хейердал б?л катастрофа?а дейін барлы? халы?тар?а орта? ?ркениеттік орталы? бол?ан болуы керек дейді.

 Б.э.д. 3113 жыл?ы катастрофадан кейін са?талып ?ал?ан халы?тар жа?а жерлерге, атап айт?анда Египет, Месапатамия, Индия, ?ытай, Мексика ж?не т.б. ?оныстану?а м?жб?р бол?ан. Т. Хейердал б.э.д. 3113 жылы 12 тамызды бізді? тарихымызды? жыл сана?ыны? басы деп ?арастыруды ?сынады, себебі, ертедегі грек ж?не рим ?ркениеттері шумер, египет ж?не крит ?ркениеттерінен бастау ал?ан.

Жерорта те?ізі халы?тарына ед?уір зиян келтірген б.э.д. 1500 жыл?ы Санторин вулканыны? ат?ылауы болды, соны? н?тижесінде атмосфера?а 13-18 км³ к?л таралып, б?кіл крит – миной ?ркениеті жойылып кетті. Жерді? тектоникалы? тіршілігіні? белсенділігі (б.э.д.1200 ж.) ж?не рифтогенезді? жандануы гидросфера мен жерді? беткі ?абатында уранны? біршама концентрациясыны? жиналуына байланысты болды. Б?л халы?тар миграциясыны? жа?а тол?ынын ж?не финикийліктерді? О?т?стік Америка?а ?оныс аударуын ту?ызды. Осы кезе?де тек биосфераны? ?ана емес, сол сия?ты Жерорта те?ізі, ?ара те?із жа?алаулары мен Ресейді? европалы? б?лігіні? солт?стік батысында адамзат ?о?амыны? ?айта шо?ырлануы ж?рді. Д?л осы кезе?де Трояны гректер жаулап алды, Таяу шы?ыста хеттар елі, ?ндістанда –Хараппи ж?не Мохенджо - Даро м?дениеттері ??лады. Орталы? Европада халы?тарды? ?оныс аударуы ?айта жанданды.

Сонымен, жо?арыда айтыл?андар?а ?арап отырса?, геомагниттік ?рісті? инверсиялары мен уранны? концентрацияларыны? жо?арылау кезе?дерінде биосферада да, адамзат ?о?амында да елеулі ?згерістер бол?ан. Б?л, С.Г.Неручевті? пікірінше, адамдарды? дене ??рылысыны? т?ріні?, ?згеруіне де ?серін тигізген. Б??ан д?лел Украинада б.э.д. 8-1,5 мы?ыншы жылдары ?мір с?рген адамдар ?алды?тарын зерттеген Т.С.Кондукторованы? осы м?ліметтері . Б.э.д. 7 мы?ыншы жылдан бері ?арай адам с?йегіні? ?а??асы кішірейе бергені осы зерттеулер барысында аны?талды.

Геомагниттік ?рісті? келесі жа?а инверсиясы шамамен 4000 жылдан со? бай?алуы м?мкін. Біра? б?л жорамал, егер ?рісті? сипаты сол к?йде са?тал?ан жа?дайда ?ана шынды??а ?ласуы м?мкін. Осы ба?ытта ?алымдар бірталай зерттеу ж?мыстар ж?ргізумен ?атар бас?а планеталарды? магнит?рістерін де зерттеу ?стінде. Магнитологтар ?рт?рлі планетада?ы б?ндай ?згерістер дамуды? ?рт?рлі стадиясында екенін д?лелдеді. Біра? бас?а планетада тірі организмдер жо?, сонды?тан адамдар мен жануарлар организмдерінде б?л ?згерістер ?ай ба?ытта ж?ретінін бас?а планеталар ар?ылы аны?тау м?мкінділігі жо? деуге де болады.

 

9.Те?із де?гейіні? катастрофалы? ?згерістері

М?хиттар мен те?іздерді? де?гейіні? к?терілуі - ?детте бірнеше мы? жылды?тар бойына жай ж?рді. Б?ндай ?згерістер климатты? факторлар ?серінен ж?реді. Алайда, таби?атта м?хиттар мен те?із де?гейіні? ?ыс?а уа?ыт ішінде к?терілуіне ?сер ететін процестер бар.

Б?л Ай мен К?нні? тартылыс к?ші сол сия?ты, жер сілкіну мен вулкан ат?ылау ?серінен болатын тол?ынды желдер мен цунами тол?ындарыны? ?серінен болады.

Біра? б?нымен бірге те?із де?гейіні? катастрофалы? ?згерістері де бай?алады, олар жер осіні? ?згеруі н?тижесінде ??рлы?ты? массасыны? ы?ысуынан болады, н?тижесінде бір жерлерде м?хиттар мен те?іздерді? де?гейі к?теріліп, я?ни трансгрессия болса, екінші жерлерде оны? т?мендеуі, я?ни регрессия бай?алады.

Те?із де?гейіні? к?рт к?терілуі к?біне ??рлы?ты су алу ??былысына (стихиясына) ?келеді. ?ара те?ізді? со??ы 3000 жылда де?гейіні? ?згеруін ?арап отырса?, оны? е? т?менгі де?гейі б.э.д. VІІІ ?асырмен ІV ?асыр аралы?ында болып, бізді? эрамызды? басына ?арай ?азіргі де?гейінен 2 метр жо?ары бол?ан. Б?дан кейін оны? де?гейі 1,2-2 метрге 3 рет т?мендеп, 0,5 метрге 2 рет к?терілген.

Ата?ты гидробиолог б.?.д. В.В.Полещук: ?ара те?із де?гейіні? е? т?менгі кезінде б.э.д. VІІІ- VІІ ?асырда Солт?стік, Балты? ж?не А? те?іздері тасып ?ара те?ізге ??й?ан деп к?рсетеді. Н?тижесінде ?ара те?ізді? де?гейі ?азіргі де?гейінен 80 – 100 метрге к?терілген. Б?ны В.В.Полещукты? пайымдауынша, су жануарлары д?лелдейді. ?ара те?ізді? суларында Балты?, Солт?стік, А? те?іздерде тіршілік ететін 200-ден аса т?рлі организмдер табыл?ан.

Бол?ан катастрофалы? су тас?ыны туралы Солт?стік пен О?т?стік халы?тары- эстон, фин, шведтерде к?птеген м?ліметтер бар.

В.В.Полищук су тас?ыны Жерді? айналу осіні? ?згеруіне байланысты бол?ан деп жорамалдайды. Б?л кезде, жо?арыда айтып кеткендей, жер массалары ы?ысады - бір жерлерде трансгрессия, бас?а жерде - регрессия ж?реді. И.И.Гудземні? ж?ргізген есептеулері бойынша, Жерді? айналу осі 54’4”-?е б?рыл?анда Батыс Сібір ойпатын, Евразияны? біраз б?лігі мен Африканы? Солт?стік шы?ыс б?лігін су басады да, Орал таулары, Скандинавия т?бегі, Батыс Европа арал?а айналады. Айналу осі 27‘2 “- ?е ?згергенде, Батыс Сібір ойпатыны? бір б?лігін су алып, ?ара, Каспий, Арал те?іздері ?осылып Жерорта те?ізі ар?ылы байланыс?ан бір бассейнге айналады. Жерді? айналу осіні? ы?ысуын В.В.Полищук планетаны? тектоникалы? белсенділігіні? артуынан деп т?сіндіреді. П.В.Василикті? пайымдауынша, б?ндай ??былыстар К?нді Жер орбитасына жа?ын орбита бойымен айналып ж?рген астероид т?різді космосты? дене ?серінен болады деп жорамалдайды. ??рылы? пен те?ізді? орын алмасу ??былыстарына д?лел бола алатын Азия мен Солт?стік аралы?ында?ы Берингия деп аталатын к?пірді? пайда болуы.

Б.э.д. VІІІ- VІІ ?асырда Солт?стік Америкадан Азия?а Алеут аралдарына эскимостарды? ?оныс аудар?аны тарихта белгілі.

Сонымен, те?із де?гейіні? катастрофалы? ?згерулері те?із, ?зен, к?л биоталарына ?ана емес, адамдарды? ?оныстануына да тікелей ?сер етеді, н?тижесінде кейбір айма?тар ?за? уа?ыт?а бос ?алады.

 

10.Магнитті дауылдар ж?не оларды? биосфера?а ?сері

Магнитті дауылдар к?н с?улелері а?ысы ?серінен пайда болады. К?нні? де Жер сия?ты магнит ?рісі бар. К?нні? бетінде магнит ?рісіні? орташа к?рсеткіші 1-2 эрстед, я?ни Жер ?рісінен 2-4 есе жо?ары. К?нні? магнит ?рісіні? ?уаты 20-30 эрстед, кейде 3000 эрстедке дейін жетеді. Магниттік ?рісті? м?ндай жо?ары ?уаты оны? с?уле шы?ару ?абілетін т?мендетеді.

 К?н да?тарыны? астында?ы температура к?шті магнит ?рісіні? ?серінен 6000 нан 4500К- ге дейін т?мендейді. Зерттеушілер б?дан 700 млн жыл б?рын К?н белсенділігіні? 11 жылды? цикліні? бай?ал?анын аны?тады. К?нні? 11 жылды? циклі Жерді? биосферада?ы, атмосфера, гидросфера, литосферада?ы т?рлі ??былыстармен байланысты. Б?л кезе?ділік планетада?ы бол?ан ??р?а?шылы? пен су тас?ынымен с?йкес келеді.

К?н мен Жер арасында?ы байланыстарды зерттеушілер со??ы онжылды?тарда?ы алын?ан м?ліметтерді талдай отырып, Жер планетамыз магнит ?рістері ар?ылы ?ткенде б?л ?рістерді? о?ан ?сер ететінін аны?тады. Совет геофизигі А.И.Оль бірінші болып б?л кезде планетада т?рлі ??былыстар бай?алатынын к?рсетті. Жер магнит ?рісіні? бір секторынан екіншісіне екі т?улік ішінде ?теді. Жерді? магнитосферасы б?л кезде біршама ?згерістерге ?шырайды. Мамандар д?л осы кезе?дерде метеорологиялы? факторлар – атмосфераны? турбуленттілігі, найза?айлар саны ?л?айып, атмосфералы? ?ысымны? ?згеретінін, т.б. бай?алатынын аны?тады. Мысалы, америкалы? зерттеуші Р.Марксон 1969 жылы Жер екі секторды? арасында?ы шекарадан ?ткенде, найза?айды? к?бейетінін к?рсеткен. 1974 жылы Дж. Уилконс ?зіні? ?ріптестерімен бірге, сол сия?ты 1977 жылы С.Хейнес пен И. Хамви Жерді? жасанды серіктеріні? м?ліметтері негізінде жо?арыда айтыл?ан кезе?де атмосферада б?лттарды? азаятынын бай?а?ан.

К?н белсенділігіні? к?шеюі, не ?лсіреуі кезінде К?нде отты жар?ылдар пайда болады. Б?л кезде электромагнитті с?улелер мен энергияны? зарядтал?ан б?лшектері т?рінде 102 джоульге дейін энергия б?лінеді.

Жар?ылды? к?лемі 1 млрд мегатонна ядролы? жарылыс м?лшеріне те? болады. Пайда бол?ан электромагнитті с?улелер Жер орбитасына 8 минут 20 секундта, ал жо?ары энергетикалы? плазма б?лшектері – 1-2 т?улікте жетеді. Б?л с?улелерді? екеуі де Жерді? магнитосферасына ?сер етіп, т?рлі геофизикалы? ??былыстарды ту?ызады: магнитті желдер, геоэлектрлік ?рістерді? ?згерістері, атмосфералы? ?ысымны? ауыт?улары ж?не т.б. Б?л ??былыстарды? барлы?ы жер сілкінулер мен вулкандарды? ат?ылау белсенділігіне ?сер етеді.

Магниттік дауылдар жар?ылды? жерді? ионосферасына ж?не магнитосферасына ?сер еткенде ж?не планетаны? магниттік секторларды асып ?ткенде де пай         да болады.

Жо?арыда айтыл?аннан адамны? ж?не биосфераны? даму ?рдісі ?р кезде ?арышты? ж?не жерлік сипатта?ы ?рт?рлі ?згерістер ар?ылы б?зылып отыр?ан. Эволюция ?рдісіне ?рт?рлі факторларды? ?сер еткендігі жайлы к?птеген д?лелдер ?лі де пайда болып, табылуда. Адамны? ж?не биосфераны? эволюциясыны? проблемасы Жер ж?не ?арыш жайлы ?ылымдарды? синтезі кезе?іне ?туде.

 

?ОРЫТЫНДЫ

 

Жер планетасы б?дан 4,7 млрд жыл б?рын ?алыптасып, оны? эволюциясыны? ал?аш?ы кезе?і атмосфера, гидросфера, литосфераны? абиогенді физико-химиялы? ?алыптасуы мен оларды? арасында?ы ?атынастарды? ?ар?ындауы ар?ылы болды. Вулкандар ?серінен ж?ретін геологиялы? ж?не геохимиялы? ?рідстер н?тижесінде азот пен к?міртегі оксидтері б?лініп шы?ып, сутегі, метан, аммиак ж?не су буларынан т?ратын атмосфераны ?алыптастырды.

Биота 4,7 млрд жыл б?рын ?алыптаса бастады ж?не Жерді? географиялы? ?абы?шасыны? эволюциясында ?лкен роль ат?арды. Биота ?орша?ан орта?а бейімделіп ?ана ?оймай, сонымен бірге орта жа?дайларын ?зіне ?олайлы ба?ытта ?згертті де. Жер эволюциясыны? ал?аш?ы 4 млрд жылында биота литосфера, гидросфера мен атмосфера?а айтарлы?тай ?згеріс енгізетін фактор бола ?ой?ан жо?. Жер эволюциясыны? екінші кезе?і прокариоттарды? - бір клеткалы ядросыз организмдерді?, 3,3 млрд жыл б?рын ?арапайым к?кжасыл балдырларды? пайда болуымен сипатталады. Алайда, биотикалы? фактор ?лі де Жерді? ??рылымды?-структуралы? белсенді компоненті бол?ан жо? еді.

?шінші кезе? 1,9-2,0 млрд жыл б?рын, эукариоттар – бір клетаклы ядролы организмдер пайда бол?ан кезден басталады. Н?тижесінде 1,2-1,0 млрд жыл б?рын м?хитта ?арапайым к?п клетаклы ?сімдіктер мен жануарлар пайда бола бастады. Т?ртінші кезе?де биотаны? ?ар?ындап дамуы Жерді? географиялы? ?абы?шасы эволюциясыны? аса ма?ызды факторларыны? біріне айналды. Б?л со??ы 600 млн жылда ?тті. Осы кезе?де биота фотосинтез ар?ылы Жерді? к?мір?ыш?ыл газды атмосферасын азотты-оттекті атмосфеар?а айналдырып, атмосфера?а миллионда?ан тонна молекулалы? оттегі б?ліп, озон ?абатын ?алыптастырып, омырт?алы жануарларды? ??рылы??а шы?уына ал?ы шарттар жасады. Органикалы? ?лемні? эволюциясыны? осы кезе?інде атмосфера фотосинтезді? негізгі компоненті – к?мір?ыш?ыл газына байытылып, ал оттегі м?лшері біршама азайды. Палеозойды? к?п б?лігіні? барысында СО₂ атмосферада?ы концентрациясы 0,1-0,4% болды. СО₂ б?ндай концентрациясында авторофты ?сімдіктерді? к?пшілігіні? ?німділігі е? жо?ар?ы шегіне жетіп, т?зілген орасан зор биомасса т?рлі ?згерістерге ?шырап, н?тижесінде жан?ыш органикалы? пайдалы ?азбаларды? мол ?оры т?зілді. Б?нымен ?атар автотрофты ?сімдіктерді? массасы, онымен бірге Жер бетіндегі тірі организмдерді? массасы азайды. Бесінші кезе? - Жерге б?дан 65 млн жыл б?рын диаметрі 9 км алып аспан денесіні? ??лауы ж?не экологиялы? жа?дайды? кенет ?згеруі н?тижесінде жануарларды? к?пшілігі, оны? ішінде динозаврлар да ?ырылып, б?л с?т ?оректілерді? дамуына себеп болды.

4,5-5 млн жыл б?рын адам т?різді маймылдардан гоминидтер т??ымдасты?ыны? ажырауы бесінші кезе?ні? со?ы болды. Адамны? ал?аш?ы ?ауымды? ата-тегі таби?и ??ралдарды ?олдан жасауды ?йренді. Олар австралопитектерге жа?ын, 2,5 млн жыл б?рын?ы ертедегі гоминидтер (Homo habіlіs - ?абілетті адам) тас д?уір –олдувай д?уіріні? бізге белгілі м?дениетін жасаушылар болды. Ал?аш?ы палеолитте (шамамен 900-300 мы? жыл б?рын) австралопитек- гоминидтер біршама жетілген ??ралдар жасай бастап, архантроптарды? (Homo erectus – тік ж?ретін адм) ертедегі ашелл ж?не шелл м?дениетін са?таушыларды? ?алыптасуына жа?дай жасады.

Бесінші кезе?де 40-100 мы? жыл б?рын антропогенез процесі ?азіргі заман?ы адамны? (Homo sapіens – саналы адам) физикалы? типіні? ?алыптасуымен ая?талды, ал б?дан со? 12-7 мы? жыл б?рын ал?аш?ы ?ауымды? ?ауымлы? ??рылым ая?талып, ??л иеленушілік ?о?ам ?алыптасып, Жер дамуыны? антропогендік кезе?і басталды: орман а?аштары кесіліп, ?ртеліп, мал ж?не егін шаруашылы?ы дами бастады.

 

Аса ма?ызды о?и?аларды? хронологиясы

15 млрд жыл б?рын - ?лкен жарылыс.

3 минуттан кейін - ?лемні? затты? негізі т?зілді (фотондар, нейтрино мен антинейтрино сутегі, гелий ж?не электрондар ядроларыны? ?оспасымен).

Бірнеше ж?з мы? жылдан кейін – атомдар (же?іл элементтерді?) пайда болды.

14 - 12 млрд жыл б?рын - ?рт?рлі масштабта?ы ??рылымдарды? (галактикаларды?) т?зілуі.

10 млрд жыл б?рын – ал?аш?ы ж?лдыздар пайда болып, ауыр элементтерді? ядролары т?зілді.

5 млрд жыл б?рын – К?н пайда болды.

4,7 млрд жыл б?рын – Жер пайда болды.

4,5 млрд жыл б?рын – Жерде тіршілік пайда болды.

3,3 млрд жыл б?рын – бір клетаклы ядросыз организмдер пайда болды.

2 млрд жыл б?рын – клеткада ядро т?зілді.

1 млрд жыл б?рын – организмдер жануарлар мен ?сімдіктерге б?лінді.

500 млн жыл б?рын – жануарларда ?а??а пайда болды (хордалы жануарлар).

450 млн жыл б?рын - ?сімдіктер ??рлы??а шы?ты.

320 млн жыл б?рын – жануарлар ??рлы??а шы?ты (ал?аш?ы амфибиялар – ихтиостегиялар – балы? ??йры?ты ж?не т?рт ж?зу жар?а?ты жануарлар).

290 млн жыл б?рын – динозаврлар пайда болды.

167 млн жыл б?рын – ал?аш?ы ?ш?ыш кесірткелер (птерозаврлар мен археоптерикстер).

150 млн жыл б?рын – ал?аш?ы с?т ?оректілер пайда болды.

65 млн жыл б?рын – динозаврлар жойылып, с?т ?оректілер эволюциясына жол ашылды.

14 млн жыл б?рын - ?арапайым гоминидтер – рамапитектер пайда болды.

5-6 млн жыл б?рын – антропогенезді? басы.

?азіргі заман?ы ?ылым?а тек ?ана даталар ?ана белгілі екендігін айта кету ма?ызды, ?алым?а сонымен ?атар, лкен жарылыстан басталып осы к?нге дейін жал?асып жат?ан ?лемні? эволюциясыны? механизмдері де белгілі. Б?л – бір ?ана ж?з жылды?та ?ылымны? ?ол жеткізген фантастикалы? ?орытынды деуге болатын жа?дай.

Ата?ты америкалы? астроном Карл Саган (1934 жылы туыл?ан) ?лемні? эволюциясыны? к?рнекті моделін жасады, ол бойынша, космосты? жыл шамамен бізді? 15 млрд жылымыз?а, ал 1 секунд – 500 жыл?а те?; сонда эволюцияны? уа?ыты жердегі бірліктермен есептегенде т?мендегідей болады екен:

лкен жарылыс 1 ?а?тар 0 са? 0 мин

Галактиканы? т?зілуі 10 ?а?тарда

К?н системасыны? т?зілуі 9 ?ырк?йекте

Жерді? т?зілуі 14 ?ырк?йекте

Жерде тіршілікті? пайда болуы 25 ?ырк?йекте

М?хитта?ы планктон 18 желто?санда

Ал?аш?ы балы?тар 19 желто?сан

Ал?аш?ы динозаврлар 24 желто?санда

Ал?аш?ы с?т ?оректілер 26 желто?санда

Ал?аш?ы ??стар 27 желто?санда

Ал?аш?ы приматтар 29 желто?санда

Ал?аш?ы гоминидтер 30 желто?санда

Ал?аш?ы адамдар 31 желто?санда шамамен 22 са?ат 30 минутта пайда бол?ан.

БА?ЫЛАУ С?РА?ТАРЫ

1. Биологиялы? эволюция, оны? ??рылымы.

2. Биологиялы? эволюцияны? механизмі.

3. Бимологиялы? эволюцияны? ?оз?аушы к?штері: негізгі ж?не ?осымша.

4. Катастрофалы? ??былыстар, т?рлерді? жойылып кетуі, оларды? себептері ж?ніндегі гипотезалар мен теориялар.

5. Кратер т?зілу ?рдістері, оларды? себептері мен периодтылы?ы.

6. Радиоактивті элементтер, радиоактивтілікті? тірі организмдерге тигізетін зардаптары.

7. Рифтогенез, оны? кезе?дері, мутация туралы т?сінік ж?не рифтогенезді? биосфера эволюциясыны? барысына ?сері.

8. Жерді? магниттік ?рісі, оны? биосфера дамуында?ы ролі.

9. Динозаврлар, оларды? Жер биосферасы фаунасында ?стемдік ??руы, тіршілігі ж?не жаппай жойылып кетуі мен оны? себептері ж?ніндегі жорамалдар.

10. Озон ?абаты, ?ыш?ыл жа?бырлар туралы т?сініктер.

11. Жерді? геомагнитті ?рісіні? инверсиялары ж?не бас?а да ??былыстар, оларды? биосфера?а ?сері.

12. Антропогенез, оны? негізгі кезе?дері мен олар?а

 т?н белгілер.

13. Те?із де?гейіні? катастрофалы? ?згерістері, оларды? себептері мен биосфера?а ?серлері.

14.Магниттік дауылдар, оларды? себептері мен биосфера?а ?серлері.

 

ПАЙДАЛАНЫЛ?АН ?ДЕБИЕТТЕР

 

1. Горелов А.А. Концепции современного естествознания. Москва: Центр, 1997, 208 б.
2. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов, Под ред. проф. В.Н.Лавриненко, проф. П.Ратникова. –М.: Культура и спорт, ЮНЙТИ, 1997, -271 б.
3. Мукашев З.А. Концепции современного естествознания: курс лекций. Алматы: ВШП ?ділет, 1998, 150 б.
4. Потеев М.И. Концепции современного естествознания – СПб.: изд-во «Питер , 1999. –352 б.
5. Рузавин Г.И. Концепции современного естествознания: Учебник для вузов. – М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1999, -288 б.
6. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М.: Высш школа.: 1990
7. Андреев И.Л. Происхождение человека и общества. – М.: Мысль, 1982.
8. Будыко М.И., Голицын Г.С., Израэль Ю.А. Глобальные климатические катастрофы.-М.: Гидрометеоиздат, 1986.
9. Вернадский В.И. Биосфера. Различные издания.
10. ВладимирскийБ.М., Кисловский Л.Д. Космические воздействия и эволюция биосферы. – М.: Знание, 1986.
11. Газенко О.Г., Пестов И.Д., Макаров В.И. Человечество и космос. – М.: Наука, 1987.
12. Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. Л.: Наука, 1990.
13. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. Различные издания.
14. Дикерсон Е.Р. Химическая эволюция и происхождение жизни. 103 б.
15. Ивахненко М.Ф., Корабельников В.А. Живое вещество Земли. М. 1987.
16. Каратаев О.Г. Проблемы электромагнитной совместимости. –М.: Знание, 1988.
17. Кендрью Дж. Нить жизни. М., 1968.
18. Костицын В.А. Эволюция атмосферы, биосферы и климата. М. 1984.
19. Крывелев И.А. История религий : Очерки в 2 т. М.: Мысль, 1988.
20. Кун Т. Структура научных исследований. М., 1975.
21. Майр Э. Эволюция. М., 1981.
22. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. –М.: Мысль, 1982.
23. Монио А.С., Шишков Ю.А.. История климата. Л.: 1979.
24. Неручев С.Г. Уран и жизнь в истории Земли. – Л.: Недра, 1982.
25. Николов Т.Г. Долгий путь жихни. –М.: Мир, 1986.
26. Новиков И.Д. Эволюция Вселенной.-М.: Наука, 1983.
27. Поршнев Б.Ф. О начале человеческой истории. М., 1974.
28. Почтарев В.И. Земля- большой магнит.-Л.: Гидрометеоиздат, 1974.
29. Пригожин И., СтенгерсИ. Время, хаос, квант. М., 1994.
30. Реймерс Н:Ф: Пиродопользование. Словарь-справочник. М.: 1990.
31. Семнов Ю.И. На заре человеческой истории. М.: Мысль, 1989.
32. Сноу Ч. Две культуры. М., 1973.
33. Станы и народы мира. Общий обзор. М.: 1978, т.1
34. Тинберген Н. Социальное поведение животных. М., 1992.
35. Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Земли. М. 1984
36. Чижевский А.Л. Эхо солнечных бурь.
37. Филиппов Е.М. Вселенная, Земля, жизнь. –Киев: Наукова думка, 1983
38. Филиппов Е.М. Ядра, излучение, геология. – Киев: Наукова думка. 1984
39. Филиппов Е.М. О развитии Земли и биосферы. – М.: Знание, 1990. 48 б.(Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Науки о Земле?; б.5
40. ФлинтР.Ф. История Земли. М. 1978.
41. Эйнштейн А., Инфельд Л. Эволюция физики. М., 1965.