К?не тарихи-м?дени ескерткіштер - т?рбие ??ралы

?азір, ?аза?станда 25 мы??а жуы? тарихи ескерткіштер бар. Оларды? б?рі мемлекетті? ?ор?ауына алын?ан. Ал ?ожа Ахмет Яссауи кесенесі 2003 ж. 5 шілдесінде ЮНЕСКО-ні? Б?кіл?лемдік м?ра тізіміне тіркелді. Осындай тарихи-м?дени ескерткіштерді сыныптан тыс т?рбие ж?мысында пайдалану ар?ылы о?ушылар?а ?лтты? т?рбие беруді? ма?ызы зор.

Елбасы Н.?.Назарбаев: «Егер ?аза?тарды? рухани тарихы жазыла ?алса, ?ожа Ахмет Яссауиді? хикметтері с?зсіз оны? бір б?лігі болып кіруге тиіс» [1]-деген.

?ожа Ахмет Яссауи кесенесі XIV ?асыр ескерткіші. Осы ескерткішті сыныптан тыс т?рбие ж?мыстарында о?ушылар?а ?лтты? т?рбие беруде былай ж?ргізуге болады.

1. Жеке
2. Топты?
3. ?жымды?.

Енді осыны сынып са?атында пайдалануды? жолдарын ?арастырайы?. Сынып са?атын ?ткізуде дайынды? ж?мыстарыны? да ма?ызы ерекше. Онда о?ушыларды? жауапкершілігі мен ынтасы артады, сезімін т?рбиелеуге ы?палын тигізеді. [2].

 «Ахмет Яссауи кесенесі» жайлы сынып са?атын ?ткізерде, алдымен  т?рбие са?атыны? та?ырып жоспары айтылады. О?ушылар?а кесене жайлы материалдар, суреттер дайындау?а тапсырма беріледі. Б?л кезде м??алім ?р о?ушыны? ерекшелігі мен бейімін есепке алады. Материалдар жинау барысында м??алім олар?а ба?ыт-ба?дар сілтеп отырады. Б?л жерде тапсырма ал?ан о?ушылар ?з бетінше ізденіс ж?мыстарын ж?ргізеді. М?ндай істе о?ушы мынадай ж?мыстарды ат?арады:

1. Басылымдар мен кітаптарда?ы деректерді ж?йелеп жинастырады.
2. ?здігінен ж?мыс істеу ?абілеті ?шталады, сенімі к?шейеді.
3. ?ызы?ушылы?ы оянады. Белсенділігі артады.
4. Жауапкершілігі к?шейеді.

Т?рбие са?атын ?ткізуге дайынды?ты? ?зінде де о?ушыларды т?рбиелеу ж?реді.  Б?л жеке т?л?аны? ?алыптасып, дамуында т?рбиені? ?здіксіз ж?ретіндігін к?рсетеді. Т?рбие са?атына о?ушылар к?шімен ?ожа Ахмет Яссауи кесенесіні? суреті «Даналы? кітабынан» ?зінділер дайындалады. Т?рбие са?атыны? кіріспе б?лімінде ?ожа Ахмет Яссауи кесенесіні? орта?асырлы? с?улет ?неріні? к?рнекті ескерткіші екендігі, 2000 ж. ЮНЕСКО к?лемінде ?аланы? 1500 жылды?ы аталып ?тілгендігі айтылады.

Т?рбие са?атыны? негізгі б?лімінде о?ушылар топты? ж?не ?жымды? д?режеде ж?мыс жасайды. М?селен, Бір о?ушысы ?мір Темір, екінші о?ушы Ахмет Яссауи, ?шіншісі Яссы (Т?ркістан) ?аласы туралы ке?інен ?гімелейді. Б?л жерде тарихи хронологиялы? кезе? ?ата? са?талынады. Т?л?аларды? тарихта?ы алар орнына сипаттама беріледі. Ел бас?ару ісін он екі ??рам?а б?лген ?мір Темір ?з ?сиетінде былай деп жазады:

«Бірінші ??рам – Пай?амбар ?улетіні? адамдары, ??лама шай?ылар, білімдарлар ?ауымы. Оларды мен е? жа?ыным деп есептедім. Олар мені? сарайыма ыл?и да келіп-кетіп, жиын-ке?есіме к?мегімен ?оса к?рік беріп отырды. Діни, адами м?селелерді орта?а салып, ??нды пікірлерін білдірді. Дін та?ылымын, адалды? пен арамды?ты? аужай т?ркінін мен солардан ?йрендім» [3].

Яссауи «Хикметте» ??дай атынан Парасаттылы?ты ?ндейді. Ал, Парсаттылы?-Яссауи ??ымында адамны? ?уелгі жаратылысында?ы Т??іріні? ?зі сыйла?ан, оны? бойына ?зі дарыт?ан е? асыл ?азына. ??лама атамыз ?рбір адам ар-жаны алдында есеп бере білу керектігін пай?амбарлы?пен ?ндейді. ??дай ?олдамайтын шалыс ?адамдарынан са?тандырады. [4].

Т?рбие са?атында сызба кесте ар?ылы Яссауи кесенесіні? жоспары ал?а тартылады. Ол сегіз б?лімнен т?рады:

1. ?азанды? б?лмесі
2. ?абірхана
3. Мешіт
4. Кітапхана
5. ?лкен А?сарай
6. Кіші А?сарай
7. Асхана
8. ??ды?хана

Кесенені? ?р б?лмесінде ?ызметіне сай экспозиция ??рыл?ан [5]. О?ушылар?а кесенені? ?р б?лмесі ке?інен ашылып айтылады. Алып кесенені? Жама?атхана (?азанды?) б?лмесінде жеті т?рлі ба?алы металдан жасал?ан ?ола ?азан т?р. Мешіт б?лмесінде д?ст?рлі ж?ма намазы о?ыл?ан.

?азанды? б?лмесіні? т?ріндегі есік Ахмет Яссауи м?йіті жат?ан К?рхана?а кіргізеді. Б?л мейлінше киелі орын. ?лкен А?сарай ?аза? ханды?ы т?сында орда?а айналды. Ал, кіші А?сарай ?она?тарды ?абылдау б?лмесіні? ?ызметін ат?арды. Асханада х?лім та?амы дайындалып, м?с?пір кедейлерге таратыл?ан.

??ды?ханада?ы ??ды?тан тартыл?ан су зиярат етушілерге ?асиетті су ретінде берілген. Тарихи-м?дени ескерткіштерді сыныптан тыс т?рбие ж?мысында пайдаланыл?анда о?ушылар мынадай м?селелерді біледі:

1. Кесенені? ?ай кезе?де, ?андай тарихи т?л?а?а арналып т?р?ызыл?анын біледі.
2. Кесенені? салыну ?дісіне к??іл б?лінеді.
3. Тарихи т?л?аны? е?бегін зерделейді.

Осыны? барлы?ы о?ушыларды? тарихи танымын ?алыптастырып, олар?а ?лтты? т?рбие беруде ма?ызды орын алады.

Енді сол ескерткіштерді ?астерлі, ?асиетті м?ра ретінде, оны д?ріптеуге, ба?алау?а о?ушыларды т?рбиелеуге ?ріс ашу ?ажет. М?селен,  алдын ала жасал?ан экскурсия маршруты бойынша тарихи ескерткішті? орнын, салыну кезе?ін, ?ай т?л?а?а арнап т?р?ыз?анын зерттеп біледі. Б?л жерде уа?ыт пен ?рпа?тар саба?тасты?ына баса назар аударамыз.

Тарихи ескерткіштерді о?ып-тануды? ?андай жолдары бар? ?рине, олар туралы сынып са?аттарында, тарихи конференцияларда, танымды? ойындарда ке?інен  айту?а болады.

Ал айтыл?ан н?рсені?, ?тілген іс - шараны? баланы? санасынан ?шірмей, к?кейінде к?мбірлетіп т?ру ?шін не істеу керек?

"Т?рбие ??ралы - с?з" [6] - деп а?иы?; а?ын Олжас Сулейменов айт?андай асыл ?азынамызды? ?асиетін ?рпа?ымыз?а ??ындырса?, елімізді? ерте?і, ?онар т??ыры биік болатыны ай?ын. О?ушылармен т?рбие ж?мысын ж?ргізуде мына істін де берері бар - деп ойлаймыз. Б?л ретте "Сынып жылнамасын" жаса?ан д?рыс. Ол к?нделік ретінде о?у жылы бойы ж?ргізіледі. О?ан сынып ?мірі мен о?у жылында?ы о?и?алар жазылады. Ал енді сынып ?міріндегі о?и?аларды? о?ушыларды? ?за? уа?ыт есте са?тауын ж?не ?ызы?ты болуын ?йымдастырушы ?рине сынып жетекшісі.

?ызы?тыруды? бірден бір жолын о?ушылармен саяхат?а,  экскурсия?а шы?у. Ол ?шін алдымен тияна?ты жоспар жасалуы керек. Жамбыл жеріні? ?р тасыны?, та?басыны? тарихы бар.

Тарихи м?дени ескерткіштерді т?рбие са?атынан ?зге ?йірме ж?мыстарында да пайдалану?а болады. М?селен, «Таным» атты ителлектуалды? ?йірмені? к?нтізбелік жоспарына ?аза?станда?ы с?улет ?нері ескерткіштеріні? тарихын,  оларды са?тап-?ор?ау жайынан к?кейтесті та?ырыптарды енгізуді? ма?ызы зор.?йірме ж?мысында осы та?ырыптарды ?ткізу т?рінде пікірталасты пайдалану о?ушыларды? ?здігінен ізденуіне, к?з?арасын д?лелдеуге, ?лтты? ??ндылы?тарды ?адірлеуге ?йретеді.   

      «Тараз ?аласыны? тарихи-м?дени ескерткіштері » ?йірмесіні? 7 сынып?а арнал?ан

                                                    К?нтізбелік жоспары  /34 са?ат/.

Мектеп м??алімдеріні? е? ?лкен міндеттеріні? бірі «М?дени м?ра» ба?дарламасына с?йкес таным мен рухты ?рпа?тар санасына ??я білу. Б?л ж?мыс ?рине ж?йелі т?рде жасалуы тиіс. Тарихи кесенелер тарихын, с?улет ?неріні? сырларына жетелеу ар?ылы  бала к?кірегін имандылы? н?рымен с?улелендіреміз. О?ушылар м?ражайда ж?не тарихи орындарда ал?ан ?серлерін к?нделікке т?сіріп отырады. Сондай-а? т?рлі басылымдардан осы ескерткіштер жайында материалдар жинайды. Кесенелер ма?ында суретке т?седі, б?дан фотоалъбом жасалады. Балаларды? ал?ан ?серлерінен, жина?ан деректерінен арнайы ?абыр?а газеті шы?арылады. ?орытындысында о?у жылы бойында?ы сынып ?міріндегі елеулі о?и?алар «Сынып жылнамасына» жазылады. М?ндай іс-шараларды? ?леуметтік - м?дени салада да берері мол. ?йткені, о?ушыларды? танымы ке?ейіп ?ла?атты тербие алады. ?лгі саяхаттардан жинал?ан деректерді мектеп м?ражайына да жина?тау?а болады. М?ндай істерде ?стаз ?р о?ушыны? ?асиетін, ?абілетін танып біліп оларды н?тижелі іске ж?мылдыра алады. Б?л ретте факультатив ж?не ?йірме ж?мыстарыны? мазм?нын арттыр?ан ж?н. О?ушыларды «М?дени м?ра» ба?ытында т?рбиелей отырып, оларды? бойында бірнеше ?асиеттерді т?рбиелей аламыз.

Сонымен, «М?дени м?ра» ба?ыты бойынша тарихи ескерткіштерді? о?ушылар?а т?рбие берудегі орны:

1.  Ежелгі тарихи ескерткіштерді, киелі орындарды білу ар?ылы о?ушыларда тарихи таным ?алыптасады. Тарихи таным?а - ?з ?лтыны? ?дет-??рыпын, салт-д?ст?рін, ?н мен к?йін, елге ?асиетті т?л?аларды, дала а?ыздарын білу жатады.

2.           Тарихи таным о?ушыларды адамгершілікке, имандылы??а отанс?йгіштік-ке т?рбиелейді.

3.           ?аза?  жеріндегі  тарихи  ескерткіштерді   білу  оны?   т?р?ызылуы  себебін ж?не т?р?ыз?ан адамдарды білу о?ушылар?а ?з хал?ымен ?з Отанымен ма?тану?а ж?не биік рухта т?рбиеленуге к?мектеседі.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:

1. ?зірет С?лтан мемелекеттік тарихи-м?дени ?оры? музейі  / Дайында?ан. Рыскелдиев Т.- Т?ркістан 2006,  3 б.

2. ?бенбаев С. Т?рбие теориясы мен ?дістемесі – Алматы:  Дарын, 2004. - 199 б.

3. ?мір Темір аманаты -  Шымкент: Жібек жолы 2000. -  59 б.

4. Т?ркістан тарихы мен м?дениеті. Т?ркістан: ?аза?-т?рік университеті,  2000. -  76 б.

5. ?зірет С?лтан. Т?ркістан: 2005. - 7 б.

6. Сынып жетекшісіні? ережесі // Сынып жетекшісі,  №3.  2002. 10 б.