Мектеп жасына дейінгі балаларды? д?ниетанымды? к?з?арастарын ?алыптастыра жетілдіруді? зерттелуі

Алайда тиісті басшылы?сыз білім мен ??ымды жина?тау ж?йесіз ж?реді: олар ?стіртін, к?бінесе жа?са? болуы м?мкін. Бала «б?лтты — ма?та», ал «ж?лдыздарды электр шамдары» деп ойлайды. Айналада?ы ?мірді ба?ылай отырып, ол ?зінше т?жырым жасау?а тырысады. » К- И. Чуковскийді? «Екіден беске дейін» деген кітабында бала а?ыл- ойыны? талапшылды?ын д?лелдейтін к?птеген балаларды? с?йдеген с?здерін келтіреді.

Балаларды? білім ?орын д?йекті т?рде ?л?айту, оларды ретке келтіру, на?тылау, ж?йелеу т?рбиешіні? міндеті болып табылады. Бала т??ірегіндегі заттар, оларды? ?олданылуы, кейбір сапасы (т?рі, к?лемі, формасы) ж?не ?асиеттері (со?ылу, сыну, ?зілу, т?гілу ж?не т. б.) жайлы, оны? ?андай материалдан жасал?аны туралы ай?ын т?сінік алуы керек. Сондай-а? ол кейбір таби?ат ??былыстары, оларды? ?зара байланыстары мен за?дылы?тары (жыл мезгіліне т?н белгілері ж?не осы белгілердін ?зара байланысы кейбір хайуанаттарды? ?здеріне т?н ерекшеліктері жане оларды? осы хайуанат-тардын ?мір салтымен байланыстылы?ы) жайлы білім алады. ?лі таби?ат ??былыстарын, ?сімдіктерді?, ж?ндіктерді?, хайуанаттарды? дамуын ба?ылау процесінде т?рбиеші балаларды? бойында д?ние жайлы ??ымдарды? бастамасын ?алыптастырады.

Мектепке дейінгі балаларды олар т?сіне алатын ?о?амды? ??былыстармен ж??е о?и?алармен: елімізді? астансы –Астанамен, ел басымыз Н.?.Назарбаевті? ?мірімен, оны? ат?аратын ?ызметімен, елімізде болатын атулы мереке к?ндерімен таныстырады. ?о?амды? ??былыстармен, о?и?алармен танысу балаларды? бойында еліміздін ?о?амды? ?міріне деген ?ызы?ушылыкты т?рбиелеуге, Отан?а деген с?йіспенщілік сезіміні? ж?не интернационализм негіздеріні? калыптасуына ж?рдемдеседі .
?алымдар таби?ат туралы ?арапайым білім беру барысында баланы? д?ниетанымын ?алыптастырып, акыл-ойын, тілін дамыту?а болады дей отырып, осы м?селені тере?дей зерттеген. О?ан д?лел мектеп жасына дейінгі педагогика тарихына к?з жіберетін болса?, б?л м?селе ?ай кезе?де емір с?рген педагогтар болмасыи, оларды? т?лім-т?рбиелік ілімдеріні? негізі бол?анды?ын к?рсетіп отыр. Т?лімгерлерді? ?айсысы болмасын ?здеріні? о?ыту т?рбиелеу ж?йесін жасау барысында, бала?а ?арапайым таби?ат сырын 9?ындыруды? ?ажеттілігін мойындай отырып, оны? мазм?ны мен к?лемін аны?тау?а ?лес ?ос?ан.
?ылыми ж?мыстар?а шолу жасап, таби?атты о?ыту м?селесіне то?тал?ан кезде, негізінен ТМД елдері ?алымдарыны? ебегіне ж?гінуге тура келеді. Себебі со??ы жылдар?а дейін (1950-60 жылдар) ?аза?станда тікелей б?л м?селемен ш??ылдан?ан ?алымдар болмады. Орыс балаба?шаларыны? ба?дарламаларын аударып, сонда?ы талап-тілектерді ж?зеге асыру ма?саты ?ана орындалып отыр?анды?тан, ?дістемелік е?бектер де аударма ?алпында ?алып келді.
Оны? бастауы 20-30 жылдардан мектеп жасына дейінгі педагогика ?ылымыны? м?селелерімен ш??ылдан?ан Е. И. Водовозова (1913), Н. К. Крупская (1917), Е. И. Тихеева (1928), Л. К. Шлегерді? (1930) педагогикалы? е?бектері бол?ан (30-35).
Ол кезе?дегі педагогика ?ылымыны? бет б?рысы т?рбислей отырып о?ыту ба?ытында бол?анды?тан, барлы? білім бала?а таби?ат жайында ??ым беру ісіне негізделген. ?алымдарды? пікірінше, адамды ?алыптастыру, оны? ?орша?ан орта?а, таби?ат?а деген к?з?арасын, д?ниетанымын дамыту ретінде орын алды.
Осыдан кейін 30-50 жылдарда ж?ргізілген педагогикалы?-психологиялы? зерттеулерде де, мектеп жасына дейінгі балалар?а таби?ат жайында білім беру ісі ?зекті м?селеге айналды .
Л. С. Выготский (1935) балабаша ба?дарламасыны? жа?а талап бойынша ?айта ?аралып, ??рылуына ед?уір ?лес ?осты. ?алымны? т?жырымы бойынша ба?дарлама бастауыш мектеп ба?дарламасымен саба?тас болуы керек, себебі баланы? балаба?ша ?абыр?асында таби?ат жайында ал?ан ал?аш?ы ?арапайым ??ымдары, оны? жалпы білім беру орындарында ме?герген білімімен байланысты бол?ан жа?дайда ?ана баланы? а?ыл-ойыны? дамуы н?тижелі болатынды?ын к?рсеткен.
Сондай-а? аса к?рнекті педагог В.А. Сухомлинский де ?з т?жіри- бесінде баланы таби?ат ??былыстарыны? ??пия сырлары ар?ылы білім беру барысында с?биді жан-жа?ты дамыту жолдары жайында ба?алы е?бектер ?алдыр?ан. ?сіресе, «Бала?а ж?рек жылуы» атты е?бегінде педагог кішкентай баланы? мектеп табалдыры?ын т???ыш атта?ан к?ннен бастап, бастауыш мектепті бітіргенге дейін, ?з т?рбиеленушілерін ?орша?ан ортаны танып, білу ?леміне ендіріп, ашы? аспан аясында сурет, ана тілі, е?бек саба?тарын ж?ргізгендігін айтады.
В. А. Сухомлинский «Біз м??алімдер таби?атты е? н?зік, е? жі?ішке, е? сергек н?рсемен — бала миымен істес боламыз. Егер баланы таби?аттан б?ліп тастаса, о?ытуды? ал?аш?ы к?нінен бастап, тек с?з ар?ылы білім берсек, ми клеткалары тез шаршайды. Ми дамуы ны?аюы, к?шеюі ?шін баланы таби?ат ?леміне ендіру ?ажет»-дейді.
Сол кезе?дегі ж?ргізілген ?алымдарды? педагогикалы?-психо- логиялы? зерттеулеріні? к?бі мектеп жасына дейінгі баланы? а?ыл-ойын, танымды? ?абілеттерін дамыту ?шін ?орша?ан орта, таби?ат жайында ж?йелі ??ым беру ?ажеттігін атап ?тті.
А?ыл-ой т?рбиесі м?селесіне арнал?ан зерттеулер А. В. Запорожец, Л. С. Выготский, Б. Г. Ананьев, А. А. Люблинская, В. И. Логинова, В. В. Давыдов.
Психолог ?алымдарды? т?жырымы бойынша, а?ыл — ой т?рбиесі ?те к?рделі ж?не жан-жа?ты ??былыс. Оны? негізгі мектеп жасына дейінгі кезе?де ?аланады. Себебі бала д?ниеге келгенде, ал?аш?ы т?сетін ортасы ата-анасынан кейін с?би жасынан бастап ?немі танып білетіні ?орша?ан,орта, таби?ат, оны? заттары мен ??былыстары.
Бала?а таби?атты? негізгі ерекшеліктерін, ?р жыл мезгіліне байланысты ?орша?ан ортада, ?сімдіктер мен жануарлар ?лемінде болып жататын сан алуан ?згерістер мен ??былыстарды к?рсету, сезіндіру, бай?ату барысында баланы дамыту ма?саты к?зделеді. Тіпті балалармен ж?ргізілетін барлы? педагогикалы? процесстер, а?ыл — ойын, тілін дамытуда пайдаланылатын ойындар, ж?мба?-мысалдар, ??гімелер, ?олданылатын к?рнекі ??ралдар мен ойыншы?тар болсын, б?рі-б?рі таби?атты? жемісі екендігін ?алымдар ?р?ашан мойында?ан.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті ?арапайым ?ылыми білім негіздерін не??рлым тере?ірек ме?герте отырып оларды? ой — ?рісін, білім д?режесіні? де?гейін ке?ейту, сана — сезім, таным, ?абылдау ?рекетін дамыту, білімге ?ызы?ушылы??а баулып, баланы? ?здігінен е?бектену белсенділігіні? ?алыптастыру ?ажеттігін баса айтады ?алымдар.
Дегенмен ?азірге кезде балаларды? даму де?гейін, білуге, білімге ынталы екендігін педагогикалы? психология саласында?ы зерттеулер д?лелдеп отыр. Сол себепті балаларды? теориялы? ойлау операцияларын дамыту, оларды? белгілі бір объектіні? ішкі сырын ??ынып, оны? себеп-салдарын, за?ды байланыстырып таба білуге, ?арапайым логикалы? ой-?орытындыларын жасау?а ?йрету, баланы? психологиялы?-физиологиялы? м?мкіндіктерін барлы? жа?ыннан дамыту, сезім, таным, ерік ?рекетій жетілдіру мектептегі о?у ісіне, ой е?бегіне дайындау, т?рбиелей отырып, ?арапайым білім негіздерін ме?герту, дамыта отыру ісіне баса к??іл б?лген.
Ол ?шін бала таби?ат жайында ж?йелі т?рде білім алу ?ажет деген м?селені А. П. Усова, А. В. Запорожец, Н. Н. Поддъяковтар ?здеріні? ?ылыми зерттеулерінде к?тереді.
Сондай-а? б?л м?селеге ерекше к??іл б?лгендерді? бірі С. А. Веретенникова, Н. Ф. Виноградовалар болды.
А. П. Усова бала?а таби?ат туралы ??ым беру ісін екі теория?а б?ліп ?арады, біріншісі-?арапайым, я?ни бала?а білім арнайы о?ытусыз к?нделікті ойын, е?бек іс-?рекеттерінде ба?ылау ар?ылы ж?ргізіледі. Екіншісі — бала?а к?рделі ??ым тек арнайы ?йымдастырыл?ан о?ыту ?рдісінде, саба? кезінде ?ана беріледі ж?не екеуі де бір-бірімен байланысты ж?ргізіліуі керек. Б?лайша берілген білім на?ты ж?йелендІрілген, бала ??ымына сай келетін таби?ат ??былыстарыны? ерекшеліктерін, жыл мезгілдеріне байланысты адамдар ?мірінде болатын ?згерістер мен оларды?іс-?рекеті жайында, шынайы т?сінікті ?амты?ан жа?дайда ?ана н?тижелі болады деп к?рсеткен.
«Умственное воспитание детей в процессе ознакомления с природой» атты е?бегінде Н. Ф. Виноградова баланы? а?ыл-ойын, тілін дамыту м?селесіне ?те ?лкен м?н берген. Ол мектеп жасына дейінгі баланы? ойыны? ж?не тіліні? дамуы ?орша?ан ортаны таби?атты ?абылдауына, бала тіліні? жетілгендігі а?ыл-ойды? даму н?тижесінен туындайды ж?не тіл мен ой байланысты. Сонды?тан да балаба?шада тіл дамыту ісін таби?атпен таныстырумен байланыстырып ба?ылау, серуен, топсеруен кездерінде ж?зеге асыруды ?сынды.
Н.Н.Поддъяковты? психологиялы? зерттелуінде баланы? логикалы? ойыны? дамуы заттар мен таби?и ??былыстарды тікелей ?стау, сезіну, к?ру ?рекетіне байланысты екендігі к?рсетілген.
Баланы? мектепке ж?йелі білім алу?а жан-жа?ты ?зір болуы ?шін психолог ?алымдарды? пікірінше оны? с?здік ?оры, с?йлем ??ру м?мкіндігі, сапалы ойлау ?абілеті дамы?ан, на?тыра? айт?анда логикалы? ойлану да?дысы жетіле баста?ан болуы керек. М?ндай ?абілеттерді? біртіндеп ?алыптасуына м?мкіндік беретін жа?дайларды? бірі — балалара?а ?зін ?орша?ан орта, таби?и заттар мен ??былыстар туралы ?ылыми ??ым беру деп к?рсетті: Н.Н.Поддъяков, Л.А.Венгер, С.Н.Николаева .
Ата?ты психолог Л.С.Выготский ?зіні? психологиялы? зерттеулерінде де баланы мектепке даярлау м?селесіне ерекше назар аудар?ан. 5-6 жаста балалар таби?атта?ы заттарды? ?айдан, ?алай пайда бол?анды?ына ?ызы?тай ?арап, оларды? ?сіп, дамуы ж?нінде ал?ан білімдері мен ?здігінше ба?ыла?андарын байланыстыра ой ?орытындыларын жасау?а тарасады. Себебі б?л ша?та баланы? к?рнекі-бейнелік ойлау ?абілеті жетіліп, логикалы? ойды? ал?аш?ы элементтері ?алыптаса бастайды. Бала жеке заттарды ж?не таби?ат ??былыстарын біліп ?ана ?оймай, оларды? себептерін т?сінуге тырысып, ?лкендерге жиі с?ра?тар ?ояды дейді.
?аза?стан Республикасында мектеп жасына дейінгі балалар?а таби?ат жайында ??ым беру м?селесіні? жайына то?талса?.
Жо?арыда к?рсетілгендей республика к?лемнде, мектеп жасына дейінгі таби?ат туралы ж?йелі ??ым бару м?селесі т?бегейлі зерттелмеген. Дегенмен де, педагогика ж?не психология ?ылымары м?селелерімен ш??ылданушы ?алымдарды? ?андай да зерттеу ж?мыстары болмасын, таби?ат ?а к??іл аудармай ?ой?ан емес. Біра?, ?аза? балаба?шаларына арнал?ан ты??ылы?ты ?дістемелік-о?у ??ралдары, ба?дарлама бол?ан жо?, болса да оны? ?зі санаулы 60-70 жылдардан бастап — а? ?ол?а алынды. Ш.Ахметов пен ?.Шоназаровты? 1959 жылы жары? к?рген «Мектеп жасына дейінгілерге арнал?ан о?у кітабы» сол кезде ?аза? балаба?шалары ?шін тиімді ??ралдарды? бірі болды .
Онда мектеп жасына дейінгі балаларды халы? ауыз ?дебиетімен таныстыруда ?олданылатын ?лгі ??гіме, ертегі, санама?, ойын негіздері енгізілген. Кітап, «Ыбырай Алтынсарин», «Абай ??нанбаев», «Спандияр К?беев», шы?армаларымен таныстыру, «Дала а?дары мен жануарлары», «Жыл мезгілдері» та?ы да бас?а балаларды ?орша?ан д?ниемен, таби?атпен таныстыру?а арнал?ан б?лімдерінен т?рады.
Сол кезде, балаба?шаларда балаларды таби?атпен таныстыруды? негізгі ??ралдарыны? бірі — «Жыл он екі ай» кітабы болды. — «Жыл он екі ай» кітабы 1965 жылдан бастап, ал?аш М. Гумеровты?, сосын А. Асылбеков, кейін ?р т?рлі авторларды? ??растыруымен жыл сайын жары? к?ріп келе жат?ан ?деби к?нтізбе. Кітап мектепті? т?менгі класс о?ушыларына арнал?ан, онда балалар ?аза? жазушыларыны? жа?а ??гімелерімен, ?ле?-жырларымен танысады. Жина?тал?ан ??гіме, ?ле?, ертегі, ж?мба?, жа?ылтпаштар «?ыс», «К?ктем», «Жаз», «К?з» атты б?лімдерге топтастырыл?ан. Талай жылдардан бері жары? к?ріп келе жат?ан б?л ?деби к?нтізбеде таби?ат ??былыстары, ?сімдіктер мен жануарлар д?ниесі жайында, т?сінік ?аза? балаларыны? а?ыл-ойын, тілін дамыту ма?сатында с?би ?ызы?арлы?тай етіп, кестелі тілмен шешен суреттеліп жазыл?ан.
Республика к?лемінде мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту м?селелеріне арнал?ан Б.Байм?ратова, ?.?мірова, Т.Левченко, М.С?тімбекова, т.б ?ылыми-зерттеу ж?мыстары бар. ?алымдарды? б?л ж?мыстарын ?алыптас- тыруды? к?зі таби?ат ??былыстары екендігіне ерекше к??іл б?лгендігін к?реміз.
Б.Байм?ратованы? 70 жылдары ?аза? балаба?шаларында жаппай ?олданылып келген ?аза? балалар ?дебиетіні? озы? туындылары «Бізді? кітап» деген атпен шы??ан хрестоматиялы? ??ралы болды? біріншісі 1974 жылы, екіншісі 1976 жылы, кейін ?нделіп 1984 жылы шы?ты. «Бізді? кітап?а» енген к?ркем шы?армаларды? к?лемі ша?ын, тілі же?іл, с?биді? т?сінігіне лайы?, оларды е?бекке баулу, ?о?ам таби?ат ??былысымен, ?сімдіктер мен жануарлар д?ниесімен таныстыру ма?сатында берілген.
Таби?ат ??былыстарын жыл мезгіліне ?арай ?р кезе?ні? ?зіндік арты?шылы?ын білдіріп, жаз мезгіліне жеміс-жидек, к?к?ніс, ба?ша ?сімдіктері, ?ызыл-жасыл г?лдер ?сіп, сан т?рлі к?белектер ?алы?тайтын, к?з кезінде жиын-терін, таби?атты? ?згеруі, сары ала жапыра?тар, е?бек адамдарыны? ?уанышы, молшылы?, ?ыс мезгілінде к?н суытып, айналаны аппа? ?ар басып, а? ша?ала т?рге енетінін, балаларды? ша??ы, шашамен ойнайтынын, к?ктемде к?н н?рын т?гіп, жылы жа?быр жауып, б?кіл тіршілік т?гел адамдарды шатты??а б?лейтін к?ріністерін балаларды? тілін дамыту, к?ркем ?дебиет саба?тарында беру жолдарын ?арастырыл?ан.
Сол сия?ты «Бізді? кітап?а», «К?з», «Жа?быр жау?анда», «К?ктемгі к?н», «Жазды к?н» т,б балаларды? жыл мезгілі жайында ал?ан білімдерін бекіту ма?сатында ?олдану?а тиімді, ?аза? жазушыларыны? бір топ ?ле?-та?па?тары енген.
Сондай-а? ?ылымны? «Балалар ?дебиетіні? хрестоматиясы» атты е?бегінде балаларды? жалпы дамуы мен жас ерекшелігіне сай енгізілген шы?армалар бірте-бірте к?рделене т?скен. Балаларды? таби?ат, ?о?ам ??былыстары жайында?ы т?сініктерін ?рі ?арай ке?ейтіп, тере?детуді к?здеген. Кітап?а халы? ауыз ?дебиеті н?с?алары, таби?ат ??былысы мен жыл мезгілдеріні? ауысуына байланысты ауа райыны? ?згеруін шебер суреттеген Абай ?ле?дерінен бастап, ?азіргі авторларды да ?амты?ан біркатар шы?армалар берілген. М?селен «жыл басы», «жыл мезгілі», «?теш пен ит», «аю, ?ас?ыр» ж?не та?ы да бас?а к?птеген мысалдар мен ??гімелер енген. ?сіресе Ш.Ахметовты? «Б?л ?ай кезде болады?» деген ?ле?і бх?кіл жыл мезгілдерін танып, бол?ан со?, оларды бекіту, естеріне берік са?тау ?шін берілетін танымды? м?ні бар шы?арма. ?зі ж?мба? сия?ты жазыл?ан ?р мезгілді? несімен жа?сы екенін, ерекшеліктерін к?ркем с?з ?рнектері ар?ылы танытады. Балаба?ша т?рбиешілеріне арнал?ан «?зіміз о?ып ?йренеміз», «Суретті ?аза? тілі» атты кітаптарында балалар?а таби?ат жайында т?сінік беру саба? жоспарлары, ойын, ж?мба?-та?па?, ??гіме ?лгілері берілген.
Мектепке дейінгі педагогика ?ылымыны? м?селелерімен ш??ылданушы ?алым А.Ме?жанованы? зерттеу ж?мыстары мектеп жасына дейінгі балаларды? а?ыл-ойын дамыту, адамгершілік сезімдерін ?алыптастыру м?селелеріне негізделген .
Балаба?ша, мектеп сахнасына арнал?ан ?.Табылдиев, А.Ме?жановаларды? «?р?ашан к?н с?нбесін», А.Ме?жанованы? «?деби музыкалы? кеш ?йымдастыру т?жірибесінен» атты е?бектерінде балалар?а таби?ат ??былыстары, ?сімдік жануарлар?а арнал?ан ?ле?-та?па? ж?мба?тар берілген.
?алымны? пікірінше, баланы? т?йсік, ?абылдау, ес, ?иял, ой, ж?не тіл сия?ты танымды? психикалы? процестерін дамыту а?ыл-ой т?рбиесіні? басты міндетіні? бірі. Осы міндетті шешуді? негізгі ??ралы таби?ат пен ?о?ам ??былыстарына ба?ылауды д??рыс ж?не ж?йелі ?йымдастыру негізге алуды ?cынады.
«Балаларды к?ркем шы?арма туындылары ар?ылы адамгершілікке ж?не т?рбиелеу» атты монографиясында, баланы жа?сылы??а баулып, адамгершілік ?асиеттерді игеруге ы?палын тигізетін ??рал — к?ркем шы?арма туындылары деп ?арады. Ал к?ркем шы?арма туындыларыны? негізінде, балаларды айнала д?ниемен, таби?атпен таныстыру ма?саты ж?зеге асырылады. Таби?ат аясында е?бек етуге ?йрету ?шін жыл мезгілдеріне байланысты, баланы таби?ат ??былыстарыны? сан алуан ?асиеттерін бай?ау?а, т?сінуге, ?сімдіктер мен жануарлар ?лемін танып білуге баулу керек. Осылайша жа?сы к?ру, жек к?ру, аяу,аялау, ?ам?ор болу сия?ты карапайым адамгершілік сезімдері оянады ж?не дамиды.
Жас бала ?міріні біразы таби?ат аясында (серуен, ойын, саяхат, е?бек кезінде) ?теді. Бала таби?атпен еріксіз тілдесіп, оны? та??ажайып сырларын ??ынады. Ол бала ?шін зор таным, д?ниетануды? т???ыш баспалда?ы деп карады т?лімгер.
А.Ме?жанова мектеп жасына дейінгі балаларды таби?атпен таныстыру ісін ж?йелі ?йымдастыру барысында, баланы? д?ниетанымын ?алыптастыру?а болады, сонды?тан да балаларды таби?атпен таныстыру негізінде к?ркем ?деби шы?армаларды ке?ірек ?олдануды ?сынады. Тек т?сіндіріп, к?рсетіп ?ою ?ана емес, оларды? ?семдігін образды с?здер, те?еулер, салыстырулар ар?лы да ??ымын, танымын ке?ейту іске асырылады. К?ркем ?дебиет шы?армаларыны? барлы? жанры т?гел дерлік пайдалынады. Баланы? тілін ?стартып, а?ыл — ойын, адамгершілік тал?амын дамытуда, ?сіресе ж?мба?тарды пайдалануды? м?ні ерекше. Ж?мба? — ой гимнастикасы деп ?арады.
1970-80 жылдан бастап ТМД ?алымдары мектеп жасына дейінгі балалар?а таби?ат жайында ж?йелі білім беру ісіне арнал?ан ?ылыми зерттеу ж?мыстарын жан — жа?ты ж?ргізе бастады .
К.В.Назаренко (1974), Л.И.Мыщик (1976), И.С.Фридкина (1973), Т.В.Зеленцова (1982) балалар?а ?лі таби?ат жайында ??ым беру м?селесін зерттесе, К.Э.Фабри, С.Н.Николаева, П.Г.Саморукова тірі таби?ат жайында ж?йелі білім беру ісімен ш??ылданады.
Б?л ж?мыстарды? барлы?ы мектепке дейінгі балаларды дамыту жолын ?арастыратын, о?ытуды? тиімді ?дістерін, ба?ыттарын к?рсеткен зерттеулер. ?алымдар балалар?а таби?ат жайында ??ым беру жолын жыл мезгілдеріне ?арай топтастыра отырып, ?лі ж?не тірі таби?атты?, адамдар е?бегіні? маусымды? ?згерістерді? ?сер ететіндігін ерекше ?ара?ан.
Ал С. Н. Николаева бала?а тірі таби?ат жайында ж?йелі білім беру ісіні? негізгі ба?ыттарын, былайша топтастырды:
а) белгілі бір территорияда ?сетін ?сімдіктер мен мекендейтін жануарлар жайында білім ж?йесін ?алыптастыру;
?) осы ?сімдіктер мен жануарларды сырт?ы пішіні мен негізгі ?асиеттеріне байланысты б?ліп, топтастырып ?арау ж?не оларды? ?мір с?ретін ортамен саба?тасты?ы ??ындыру;
б) жыл мезгілдеріні? ауысуы ?сімдіктер мен жануарлар д?ниесіне тигізетін ?серін ??ындыру;
В. Г. Гербова (1969), А. Ф. Захаревич (1970), Н. К. Постникова (1968), И. А. Хайдурова (1974), Н. Н. Кондратьеваны? (1985) ?ылыми зерттеу ж?мыстары мектеп жасына дейінгілерге ?сімдіктер ?лемі жайында ж?йелі ??ым беру жыл мезгілдеріне байланысты топтай отырып, бала?а ?сімдікті? ?суі, дамуы ж?не оны? сырт?ы ортамен байланысты жайында т?сінікті ме?гертуге болатынды?ын, оны? тиімді жолдарын ?сын?ан .
Сондай-а? Г. Ф. Лоза (1970), Е. И. Золотова (1973), С. Н. Николаева (1979), Е. Ф. Терентьева (1980), 3. П. Плохий (1983), А. М. Федотова (1986), Л. С. Игнаткинаны? (1988) зерттеу ж?мыстарында балаларды жануарлар ?лемімен таныстыру ар?ылы оларды? д?ниетанымдьщ к?з?арастарыны? ?алыптастыру жолы ?арастырылды.
Г, Ф. Лозаны? ?ылыми зерттеу ж?мысында жеті жасар балалар?а ж?ндіктер жайында жалпылама ??ым беруге болатынды?ы д?лелденген. Автор бала?а ??ымды ?те же?іл т?рде ме?герту жолын ?арастыр?ан: ал?аш тірі ж?не ?лі таби?ат жайында ??ымды ме?гертіп, сонан со? тірі таби?ат б?лігіні? бірі, жануарлар ?лемі екендігін, ал оны? бір б?лігі ретінде ж?ндіктер туралы т?сінік берген. Педагог ?орыта келіп, мектеп жасына дейінгі ересек балалар?а ж?ндіктер жайында жалпылама ??ым беруді? жолын ?арастырып, о?ытуды? тиімді ?діс-т?сілдерді іріктеп к?рсете білген.
Сондай-а? республикамызда балаларды? д?ниетанымын ?алыптастыру м?селесіне ерекше к??іл б?лген ?алымдарды? бірі ?. Айма?амбетова болды.
Т?лімгерді? 6 жасар ж?не т?менгі сынып балаларына арнал?ан «Айналада?ы д?ниемен таныстыру», «Таби?ат тануды? о?ыту ж?не бала т?рбиесі» ж?не та?ы да бас?а е?бектерінде с?биді айналада?ы д?ниемен таныстыру, олар?а ?зін ?орша?ан таби?ат ??былыстары туралы ал?аш?ы ?ылыми ??ым беру жолдарын ?арастыр?ан. ?діскер таби?атпен таныстыру ба?дарлама талабына сай жоспарлап, оны ашы? аспан аясында ба?ылау, саба?, серуен, саяхат, таби?атта?ы е?бек ?рдісінде ж?зеге асыруды, т?рлі
?діс-т?сілдерді, ?сіресе к?рнекіліктерге негізделе отырып ж?зеге асыруды ?сынады. Сонда балаларды? с?йлеу тілі дамып, ойлау ?абілеттері ?ана артып ?ана ?оймай, к?ргендерінен ?орытындылар жасау м?мкіндіктері, логикалы? ойды? ал?аш?ы элементтері ?алыптасып, адам, таби?ат, ?о?амны? бірт?тасты?ы, ?зара байланысы жайында ?арапайым д?ниетанымды? к?з?арастары ке?ейетіндігін д?лелдейді.
Осы жолда т?рбиешілерге на?тылы к?мек к?рсететін ма?ызды саба?, серуен, саяхат, ойын, е?бек ж?мыстарыны? ?лгі жоспарлары мен ба?дарламалары, к?п іздену ?орытындысынан ту?ан «Жылды? т?рт мезгілі» (1981) диафильмі ??нды ??рал.
Сондай-а? ?. Айма?амбетованы? балалар ?арапайым д?ние танымды? білімді мектепке дейінгі кезе?де ме?гергенде ?ана оларды? «Д?ниетаным» окулы?ын бастауыш сыныпта же?іл ?абылдап, еш?андай ?иынды?сыз алып кетуіне м?мкіндік туатынын, оны? жолын талдап, білімді ме?герту формасы мен ?дістерін аны?тап ?арастыр?анын, ?алымны? «Бастауыш сыныптарда д?ниетанымды о?ытуды? ?ылыми-?дістемелік негіздері» атты докторлы? е?бегінен к?ре аламыз .
Е. К. Янакиева, Ш. К. Алиева, Г. Б. Карбушева, М. Ш. С?лтанова, М. К. Ибрагимова, 3. П. Плохий, И. Л. Комароваларды? ж?мыстары балалар?а таби?ат жайында ??ым беру, оларды? тілін, а?ыл-ойын, д?ниетанымын, ?ана емес ?орша?ан орта?а, ?сімдіктер мен жануарлар?а ?лкен адамгершілік сезімін эстетикалы? тал?амын ?алыптастыру жолдарын ?арастырады.
Онда балалар?а таби?ат жайында ??ым маусымдык ?згерістерге байланысты ?аралып ?сімдіктер мен жануарларды? мекендеуі, ?оректенуі, олар?а камкорлы? жасауда адам е?бегіыі? р?лі туралы д?ниетанымды? ??ым ж?йелі т?рде беріліп, б?лдіршіндерді? эстетикалы? тал?амын, адамгершілік сезімдерін ?алыптастыру жолы талдан?ан.
Зерттеу ж?мысымызды? мазм?нына, ?ойылатын міндеттеріне с?йкес, жас ?рпа??а, оны? ішінде мектепке дейінгі балаларды? жыл мезгіліндегі таби?ат ??былыстарымен таныстыру ар?ылы балаларды? ?алыптастыру м?селесіне байланысты педагогикалы?, психологиялы?, ?дістемелік ?дебиеттер мен о?у ??ралдары, ?р кезе?де ж?ргізілген ?ылыми-зерттеу ж?мыстарыны? н?тижелері мен т?жырымдарын зерделей, талдай отырып, мынадай ?орытынды?а келдік.
жас ?рпа??а таби?ат ??былыстары ар?ылы т?рбие беру саласында жина?тал?ан т?жірибе мол, ?рі ол б?гінгі та?да б?л м?селені? мазм?нды? ж?йесін жа?арып, ?айта ??ру ісіне зор ?лес ?осаалады. Республикамызда мектепке дейінгі балалар?а таби?ат жайында ??ым беру м?селесі ?за? уа?ыт ?ол?а алынбай, б?л орайда ода?ты? ба?дарламалар, о?улы?тар мен н?с?аулар пайдаланып келгендігі, арнаулы мамандарды? жетіппеушілігі, на?тылы ?лкелік приципке негізделген, ?лтты? д?ст?рді ендіретін зерттеуді? жо?ты?ы аны?талды. Балаба?ша т?рбиешілеріні? ?олданып ж?рген (Б. Байм?ратова, А.Ме?жанова, ?. ?мірова, Ф. Ж?мабекова ) ?дістемелік ??ралдарында бір шама таби?ат жайында ??ым беру материалдары бар, біра? олар балаларды? ?орша?ан д?ниеден ?ылыми т?сінік беру ма?сатын к?здемеген, материалды? к?лемі мен мазм?ны ?ыс?аша п?н аралы? байланыста берілген.