?аржы ???ы?ыны? ??ымы мен т?рлері ж?не мемлекетті? ?аржылы? ?ызметі

Жоспар:

1. ?аржылы? ба?ылау ма?ынасы ж?не оны? м?ні мен ж?йесі.
2. ?аржылы? ба?ылау технологиясы.
3. ?аржылы? ба?ылау жане тере?детілген аудит т?жірибесі.

Нары? экономикасы жа?дайында ?аржылы? ба?ылауды? дамуы шаруашылы? субъектілеріні? бюджеттік, ?арызды? ж?не ?зіне тиесілі ?аржыларын за?ды, тиімді ж?не ма?сатты пайдалануына ерекше к??іл б?леді. Осы?ан байланысты ?аза?стан республикасында мемлекеттік, ?о?амды? ж?не ?р т?рлі жеке салаларды? шаруашылы? ?ызметтерін ?аржылы? ба?ылауды? ж?йесін реформалау ?шін бірнеше нормативтік – ???ы?ты? актілер ?абылданды.

?аржылы? ба?ылауды? негізгі міндеті – елдегі экономикалы? ма?сатты? тиімді ж?зеге асуына ж?не елдегі, айма?та?ы, секторларда?ы, шаруашылы? ж?йелеріні? ?ндірістік салаларыны? ?ркендеп дамуына ы?пал ету. Б?рын?ы ?міршілік - ?кімшілік бас?ару т?сілінен г?рі ?лтты? экономиканы? ?р т?рлі салаларын нары?ты? ?дістермен реттеу, ?аржылы? ба?ылау органдарыны? ?айта ??рылуы – уа?ыт талап еткен ?ажеттілік болды.

?ндірістік к?штерді? ?ркениетті дамуы т?жрибесі мен ?р т?рлі ?леуметтік экономикалы? ?о?ам ?атынастары ?ндіріс ?дерістерін к?рсетеді. Б??ан тек ?ана ?абылда?ан за?дар мен ?о?амды? т?ртіп м?лшерін са?тап отыр?анда ?ана ?ол жеткізуге болады. Экономикалы? субъектілерді? за?дарды са?тап отыруы мен олар?а бекітілген жекеменшікті тиімді бас?аруын ба?ылап отыру ?ажет? Ба?ылау бас?ару тетігі бол?анды?тан бас?аруды? ал?а ?ой?ан міндеттері мен шешімдеріне ба?ынады. Сонды?тан ба?ылау ма?ызы бас?аруды? экономикалы? за?дылы?тарымен аны?талады. Экономикалы? ба?ылау міндеттерін белгілейтін белгілі бір ?о?амды бас?ару ма?сатына ба?ылау ма?ызы с?йкес келуі ?ажет.

Ба?ылау ?о?амды? даму ?дерістерін бас?аруды? ж?йесі болып табылады. Б?л халы?ты? демократия?лы? – ???ы?ты? мемлекетті? саяси басшылы?ына, ?леуметтік бас?аруына тікелей ?атысты. Ба?ылау ?леуметтік бас?ару тетігі бол?анды?тан, ол ?р?ашан ?ажет. Ол ба?ылау кезе?індегі объектіні? іс барысына ба?ыт бере отыра, бас?ару ?дерісін бас?аруды? бекітілген е? жо?ар?ы ?лгісімен ба?ыттайды.

«Ба?ылау» латынны? «контра рутулус», я?ни, белгіленген немесе болжан?ан белгілі бір о?и?а не ?деріске «?арсы ?ою» деген ма?ынаны білдіретін с?зінен алын?ан. Француз тілінен аудар?анда «ба?ылау» с?зі бірн?рсені тексеру деген ма?ынаны білдіреді. Біра? ол «контроле» с?зіні? негізін ала отырып, трансформация?а т?су ар?ылы «ба?ылау» ма?ынасын беретін бол?ан.

Ревизиялы? – ба?ылау ?ызметіне арнал?ан арнаулы ?дебиеттерде ба?ылауды? негізгі м?ні – шаруашылы? ж?ргізуші объектіні? за?дарды са?тауын ?ада?алау мен мемлекеттік тіртіпті? б?зылуын аны?тау дер т?сіндіреді. Ал, шынды?ында, бас?арушы субъект, объектіні тексергенде оны? ж?ктелген тапсырманы орындалу барысын тексеру ?шін ж?ргізеді.

Б?л ба?ылау – бас?арылушы объектілерді? ж?мысын тексеруші ж?не ба?ылап отыратын, ?рі бас?арушы тетік екенін білдіреді.

Ба?ылау элементтері оны? жетістікке жету ма?сатында бірт?тас ба?ылау ж?йесін ??райды.

а) ба?ылау субъектісі (кім ба?ылайды);

б) ба?ылау объектісі (кімді ба?ылайды);

в) ба?ылау заты (нені ба?ылайды);

г) ба?ылау принципі;

д) ба?ылау ?дістемесі (не ар?ылы ба?ылайды);

е) ба?ылау техникасы мен технологиясы;

ж) ба?ылау ?дерісі;

з) ба?ылау ж?ргізу ?шін бастап?ы деректерді жинау мен ??деу;

и) ба?ылау ?орытындысы мен о?ан ж?мсал?ан шы?ын:

к) ба?ылау н?тижесі бойынша шешім ?абылдайтын субъект;

л) ба?ылау ?орытындысы бойынша ?абылдан?ан шешім;

?міршілік - ?кімшілік бас?арушылы? ж?йесі т?сында ?за? уа?ыт бойы ж?не нары? экономикалы? к?шу кезінде ?аржылы? ба?ылау деп есептік жазбаларды ж?не есеп беруді? ереже бойынша д?рыс ??рыл?анын, сондай – а? салы?тар мен алымдарды аны?тап, тексеретін ??рылым деп т?сінеміз. Біртіндеп б?л т?сінік жа?аша ?олданыла бастады. ?аржылы? ба?ылауды? жа?а заманда?ы т?сінігі, мазм?ны, міндеті ке? ж?не оны? ма?саттылы?ыны? к?пжа?ты, ?р т?рлі ба?ытта екенін бай?ау?а болады. Оны? ішінде е? ма?ыздысы болып, есептік – ?аржылы? сенімділігін, шаруашылы? за?дылы?тарын са?тау, ?р т?рлі шаруашылы? де?гейіндегі экономикалы? ??рылымдары бас?ару тетіктеріні? д?рысты?ын тексеру болып табылады.

?аржылы? ба?ылау – ?лтты? ?німні? жалпы т?сіміні? со?ан с?йкесті ?аржы ?орына негізделген ба?ысымен б?лінуін ж?не бір ма?саттар?а ж?мсалуын тексеруге ба?ыттал?ан ерекшеліктері бар ?ызмет т?рі.

?аржылы? ба?ылауды? п?ні болып белгіленген ереже негізіндегі нормативтік – ???ы?ты? реттеуді са?тау?а негізделген?дайы ?ндірісті? ке?ейтілген ?дерісі мен ?аржылы? ресурстарын бас?ару болып табылады.

?аржылы? ба?ылау – за?дылы?ты са?тау?а, меншікті ?ор?ау?а, бюджеттік, бюджеттік, заемдік ж?не меншіктік ?аржыны д?рыс, тиімді пайдалану?а, ?аржылы? тіртіпті б?зушылы?ты ашу?а к?мектесетін экономикалы? ба?ылауды? е? ма?ызды нысандарыны? бірі.

?аржылы? ба?ылауды? е? негізі ма?саттарыны? бірі – к?сіпорындарды?, мекемелерді? ж?не бас?а да экономикалы? субъектілерді? ?аржылы ресурстарын тиімді пайдалануы ме?н ?аржылы саясатты табысты ж?зеге асыру?а ы?пал ету болып табылады.

Ба?ылауды? ?аржылы? функциясы ?ндіріс ?дерісіне, б?лінуіне, айырбас?а ж?не материалды? игіліктерді т?тыну?а ?о?амны? ы?пал етуіне м?мкіндік жасайды. Осы ?аржылы? функцияны? к?мегімен б?лінуі ?йлесімділігіні? жина?талуын, ?орларды? ?алыптасу ескертеді.

Біра? б?л м?мкіндік ?о?амды? ?атынастар мен белгілі бір жа?дайдар бол?анда ?ана ж?зеге асады, я?ни:

а) ерекше ?аржылы? ба?ылау органдарын ??ру;

б) ?аржылы? ба?ылау органдарын білікті мамандармен толы?тыру;

в) ?кіметтік, ведомстволы? ж?не т?уелсіз ба?ылау органдарыны? ?ызметін реттемелеу.

?аржылы? ба?ылау функциясы ?ндірістік ??ралы ретінде пайдалануды? объективті жа?дайын белгілейді ж?не ?о?амны? экономикалы? негіздерді? ?атынасын білдіретін болса, олар ?ндіріс ?атынастарыны? б?лшектері я?ни, ?аржылы? ба?ылау ?аржыны (жоспарлау, есептеу ж?не талдаумен ?атар) бас?аруды? бір элементтері ретінде кондырмалы? санаты болып саналады.

?аржылы? ба?ылауды? м?ні сол, ол а?шалай нысанда ж?зеге асады. Кірістерді? ?алыптасу ?дерісі, жина?талу, ?аржы ?орын ??ру мен пайдалану, ынтыма?тас мемлекетті? немесе жеке елді?, ?о?амны? барлы? де?гейіндегі шаруашылы? ?міріндегі ?аржылы? – экономикалы? ?зара ?атынастарын реттеуді? тетіктері оны? тікелей объектісі болып табылады. ?аржылы? ба?ылауды? іс- ?рекеті ?аржы ?атынастарыны? ке? к?леміне тарады, ?йткені ?аржыны? ?зі бас?а да ??нды насандармен, оны? ішінде е?бек а?ысын т?леуге, ?німіні? ?здік ??нына, ?аржылы? н?тижелерге, ?ндірістік инвестициялар?а байланысты. Сонымен бірге, ?аржылы? ба?ылау мемлекеттік айма?ты? ??рылымдарды?, мекемелерді?, ?йымдарды? бюджеттік б?лінген ?аржыларды д?рыс пайдалануын тексеріп, ?ызметтеріні? барлы? жа?ын, о?ан ?оса ке?ейтілген желілері мен контингенттерін (шектелімдерін), ?аржыны белгіленген м?лшерде ж?мсалуын ж?не т.б. ж?зеге асырады.

?аржылы? ба?ылауды? м?ні, ма?саты ж?не та?айындалуы т?р?ысынан оны? негізгі м?селелері аны?талады. Оны? ішіндегі е? ма?ыздысы мыналар:

1. мемлекет, ?йымдар мен т?р?ындар алдында?ы ?аржылы? міндеттемені? орындалуын тексеру;
2. за?ды ж?не жеке т?л?алар?а салы? салу ж?ніндегі іс ж?зіндегі за?дарды? са?талуын ?амтамасыз ету;
3. экономикалы? субъектілерді? бухгалтерлік есебі мен ?аржылы? есеп беруін ба?ылау;
4. бюджетті? барлы? де?гейлеріні? д?рыс ??растырылуы мен орындалуын ба?ылау;
5. к?сіпорындар мен мекемелерді? ?аржылы?, е?бек ж?не материалды? ресурстарын тиімді пайдалану мен жа?дайын тексеру;
6. ?аржылы? ресурстарды? резервтеріні? к?беюін, шаруашылы? ?аржысыны? айналымын тездету, е?бек ?німділігіні? ?ызметті? пайдалылы?ын арттыруды аны?тау;
7. ?йымдар мен мекемелерді? ?аржы ?орларыны? ?алыптасуы мен пайдалануы ж?не ?аржылы? операцияларды, есеп айырысуды жетілдірудегі ережені са?тауды тексеру;
8. ?аржылы? т?ртіпті б?зу мен со?ан байланысты теріс ?рекеттерді алдын алу шаралаы ж?не оны жоюды аны?тау.

?аржылы? – экономикалы?, есептік ж?не ба?ылау – талдаулы? п?ндерді? ?зара байланысыны? сызбасы.

?аржылы? ба?ылауды? іс ж?зіндегі к?птеген типтері, т?рлері ж?не нысандарын мынадай белгілері бойынша жіктемелеуге болады:

1. Ба?ылау ?ызметтеріні? суъектісі мен сипаты: мемлекеттік, ведомстволы? пен сырт?ы ведомстволы, корпоративтік, меншік иесіні? ба?ылауы, комиссиялы?  ж?не жекелік;
2. Ба?ылау объектісі: ішкі, сырт?ы, технологиялы?, экономикалы?, бас?арушылы? технологиялы?, экологиялы?, за?дылы?ж?не т.б.;
3. Ба?ылау аясы: халы?аралы?, ?о?амды?, т?уелсіз, парламенттік, ?кіметтік, сотты?, салалы?, салааралы?, ішкі-шаруашылы?;
4. Ба?ылау нысаны; аудит, тексеру, та?ырыпты? тексеру, зерттеу шолуы талдау, ?аржылы? – бухгалтерлік сараптама:
5. ?ккізу мерзімі: алдынала, жедел, а?ымда?ы, келесі, жылды?, то?санды?, ай сайын?ы, он к?ндік ж?не т?уелдік;
6.  ?амтау толы?ты?ы: толы?, ішінара, кешенді, камерельды?, операциялы?, та?ырыпты?, жаппай, іріктелуі, бір ж?не к?п м?нді;
7. Ба?ылауды? т?рлері: орындалуды? ба?ылауы, с?йкестігін ба?ылау, есеп беруді ба?ылау, тиімділігін ба?ылау мен арнаулы ба?ылау;
8. Ба?ылау ?дістері: ??жатты?, на?тылы?, ат?арымды?, ж?йелік, логикалы?, ы??айласпалы?, ?йымдастырушылы?, математикалы?, ???ы?ты?, компьютерлік, мониторингтік, технологиялы?;
9. Ба?ылауды? кезе?дігі: бір жолды, ?айталамалы, ж?йелі, жоспарлы, т?тенше ж?не т.б.

        ?аржылы? ба?ылауды? тиімділігі к?п жа?дайда ?тымды ?йымдастырылумен, я?ни субьектіні, обьектіні на?ты белгілеумен, ба?ылауды? компоненттерімен, оларды? ???ы?тары мен міндеттерімен, ба?ылау шараларын ?ткізудегі ?дістері мен нысандарыны? ?штастырылуымен аны?талады. Жо?арыда айтыл?ан ба?ылау ж?йесіні? е? жалпы мойындал?ан тиімділікке ы?пал ететін факторы болып мыналар саналады:

       1.Ба?ылауды ж?зеге асыратын мамандар –ба?ылау субьектілері. Оларды? к?сіптік шеберлігі мен турашылды?ы жо?ары бол?ан сайын, оларды? ба?ылау н?тижесі де жо?ары болады.

       2. Ба?ылау обьектісі. Ол курделі бол?ан сайын, оны тексеруге шы?арылатын шы?ын сонша к?п болады. Ба?ылау обьектісіні? к?рделілігі толы? аны? а?параттарды жинауды талап етеді.

       3.Ба?ылауды? ?дістемесі я?ни ба?ылау т?сілдеріні? жиынты?ы ж?не оны ?олдану т?ртібі. Ба?ылау ??ралдарын та?дай білу, я?ни ба?ылауды? тепе-те?дігін есепке алып, турашылды?ын, сенімділігін, жеделдігін ж?не ба?ылауды? сапасын ?амтамасыз ету ?те ма?ызды.

?аржылы? ба?ылауды? негізігі т?рлерін ай?ыныра? ?араймыз:

       1.Ревизия-мемлекеттік, ведомстволы? ж?не сырт?ы ведомстволы? ж?йедегі жетілдірген ?аржылы?-шаруашылы? операцияларында?ы за?дылы?ын, сенімділігін, ма?сат?а с?йкестігін ж?не экономикалы? тиімділігін аны?тау?а тиісті ?аржылы? ба?ылауды? ??рамды б?лігі.

       Субьектіні? шаруашылы? ?ызметіне ж?не ??жаттарында к?рсетілуіне ?атысты ??былыстармен ?дерістер ревизияны? м?ні болып табылады.

       Ревизияны? ау?ымы ?кілетті органны? на?ты ма?сатымен ж?не оны ?ткізуді? ба?дарламасымен белгіленеді.

       Ревизия –ведомстволы?,жоспардан тыс, жоспарлары, толы?, толы? емес, жаппай, іріктеме, толассыз, та?ырыпты?, кешенді, ??рамдастырыл?ан, ?осымша, ?айталамалы ж?не т.б. т?рлерге б?лінеді.

       2. Аудит классикалы? т?сінікте-сол к?сіпорында ж?мыс істемейтін дипломды т?уелсіз аудитормен (бухгалтермен) ж?зеге асатын ?аржылы?      ба?ылауды? сырт?ы т?уелсіз т?рі. Оны? ма?саты білікті маманны? белгілі бір критериге с?йкестілік де?гейін белгілейтін ж?не экономикалы? іс пен о?и?а туралы обьективті, толы?, аны?ты, алдын ала ойластырылма?ан пікір мен ?орытындыларды тапсырыскерге немесе сол ?орытындыларды алу?а м?дделі пайдаланушы?а беру.

       Аудитті? т?рлері, н?с?алары, теоретикалы?, ???ы?ты?, ?діснамалы? ж?не ?йымды?  негіздері мен т?рпаттары ?аржылы? ба?ылауды? нысаны мен ?аралатын ба?ыттарына байланысты білімні? тере?делуіне орай на?тыланып, толы?тырылады.

       3. Дерек к?здері ж?ніндегі аудит пен ревизияны ?ткізуді? негізі болып ??жатты ж?не на?ты ба?ылауды айырады.  

         ?аржылы? ба?ылауды? тиімділігі к?п жа?дайда ?тымды ?йымдастырыуымен, я?ни субъектіні, обектіні на?ты белгілеуімен, ба?ылауды? компоненттерімен, оларды? ???ы?тары мен міндеттерімен, ба?ылау шараларын ?ткізудегі ?дістерімен нысандарыны? ?штастырылуымен аны?талады. Жо?арыда айтыл?ан ба?ылау ж?йесіні? е? жалпы орындал?ан тиімділікке ы?пал ететін факторы болып мыналар табылады:

1. Ба?ылауды ж?зеге асыратын мамандар – ба?ылау субъектілері. Оларды? к?сіптік шеберлігі мен турашылды?ы жо?ары бол?ан сайын, оларды? ба?ылау н?тижесі де жо?ары болады.
2. Ба?ылау объектісі. Ол к?рделі бол?ан сайын, оны тексеруге шы?арылатын шы?ын сонша к?п болады. Ба?ылау объектісіні? к?рделілігі толы? аны? а?параттарды жинауды талап етеді.

        Ба?ылауды? ?дістемесі, я?ни ба?ылау т?сілдеріні? жиынты?ы ж?не оны ?олдану т?ртібі. Ба?ылау ??ралдарын та?дай білу, я?ни, ба?ылауды? тепе-те?дігін есепке алып, турашылды?ын, сенімділігін, жеделдігін ж?не ба?ылауды? сапасын ?амтамасыз ету ?те ма?ызды

       Шаруашылы? ж?ргізуші субъектілерді? ?аржылы? ба?ылауы мен тере?детілген аудитіні? а?паратты? базасыны? ??рылымы, оларды? ?ызметіні? мазм?нымен шарттасады.

      ?ойыл?ан ма?саттар мен міндеттерге с?йкес, тексеріліп отыр?ан объект мына белгілер бойынша жіктеледі:

1. функционалды? та?айындалым бойынша - жоспарлы, нормативті, есептілік алу, есептен, тыс, талдауы;
2. жинау к?дері ж?не ??леу же?гейі – бастап?ы, аралы?, н?тижелік, визуалды (к?збен шола) ба?ылаулар;
3. ?ажетті м?лімет к?лемі бойынша – кешенді, та?ырыты? ж?не жекелей;
4. бейнелеу ?дісі бойынша – м?тіндік, санды? алфавиттік, алфавитті – санды?, шартты, ж?не графикалы?;
5. ?сыну насаны бойынша – ауызша, жазбаша, машиналы?, машиналы? емес, телефонды, магниттік таспалар ж?не дискілер, аудио ж?не видео касеталар ж?не т.с.с.;