К?сіпорынны? табыстылы?ыны? к?рсеткіштері ж?не оларды талдауды? міндеттері - курсты? ж?мыс

К?СІПОРЫННЫ? ТАБЫСТЫЛЫ?ЫНЫ? К?РСЕТКІШТЕРІ Ж?НЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУДЫ? МІНДЕТТЕРІ

         К?сіпорынны? нары?ты? экономика жа?дайында ?ызмет етуіні? экономикалы? пайдалылы?ы табыс табумен аны?талады. К?сіпорынны? табыстылы?ы абсолюттік ж?не салыстырмалы к?рсеткіштермен сипатталады. Табыстылы?ты? абсолютті к?рсеткіші - б?л табыстар немесе пайдаларды? сомасы.  Шетелдік арнаулы ?де-биеттерде "табыстар" ??ымы келесідей т?рде аны?галады:

"Табыстар дегеніміз - ?аржыны? келуі немесе ак-тивтер ??ныны? ?суі, не болмаса пассивтерді? азаюы т?ріндегі есепті кезе?дегі экономикалы? пайданы? ?л?аюы болып табылады, б?л акционерлер салымдары-ны? есебінен ?суден бас?а жа?дайда?ы капиталды? ?суіне ?келеді" (15).

Ы?шамдал?ан т?рде б?л т?сінік 1995 жылы 26 жел-то?санда?ы "Бухгалтерлік есеп туралы" за? к?ші бар ?Р Президентіні? 2732 Жарлы?ында аны?тал?ан. Жарлы?ты? 13-бабында былай делінген: "Табыстар - б?л есептік кезе?дегі активтерді? ?л?аюы немесе міндеттемелерді? азаюы" (11). Белгілі бір шы?ындар шы?армай ?детте ?ажетті табыстарды алу м?мкін емес. ?з кезе-гінде, табыс алмай к?сіпорынны? дамуын ж?зеге асыру ж?не ?леуметтік м?селелерді шешу м?мкін емес.

Табыстылы?ты? к?рсеткіштер ж?йесі е? алдымен ?аржылы? н?тижелерді? абсолютті к?рсеткіштерінен т?рады, олар: ?німді (ж?мыс, ?ызметті) ?ткізуден алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі ?ызметтен алынатын табыс; салы? салын?ан?а дейінгі да?дылы ?ызметтен алынатын табыс; салы? салын?аннан кейінгі да?дылы ?ызметтен    алынатын    табыс;    т?тенше    жа?дайлардан алын?ан табыс; к?сіпорын ?ызметіні? со??ы ?аржылы? н?тижесі болып табылатын таза табыс.

Табыс жина?тал?ан т?рде шаруашылы? ж?ргізуді? н?тижесін, жанды ж?не зат?а айнал?ан е?бекті? ?німділігін к?рсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалы? тиімділік к?рсеткіштері ?атарына жат?ызса, енді біреулері оны к?сіпорын ж?мысыны? тиімділігіне жат-?ызады. Бізді? ойымызша, ал?аш?ыларды? айт?аны д?рыс, ?йткені табысты? абсолютті сомасы салын?ан ?аржыларды? ?айтарымдылы?ы туралы болжау?а м?мкіндік бермейді.

Нары? жа?дайында табысты? ролі айтарлы?тай арт-ты. ?зіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жа?дайында оны? ролі т?мендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген к?сіпорынны? ма?сатты функциясы (?ызметі) ретінде т?мендетілді. Нары?ты? экономика?а к?шумен табыс (пайда) оны?, я?ни к?сіпорын-ны? ?оз?аушы к?шіне айналды. Тек табыс ?ана ?зара байланыс?ан ?ш м?селені? шешімін аны?тайды: нені, ?алай ж?не кім ?шін ?ндіру керек Табыс табу кез келген к?сіпорынны? ?ызмет етуіні? ма?саты болып ?а-лыптасты, ал нары?ты? экономика к?сіпорынны? негізгі ?ндірістік ж?не ?леуметтік дамуыны? к?зі болып табы-лады. Б?л принцип ?німді ?ндірудегі шы?ындарды? толы? а?талуын ж?не к?сіпорынны? ендірістік-техникалы? базасыны? ке?еюіне негізделеді. Б?л ?р к?сіпорын ?зіні? а?ымда?ы ж?не к?рделі шы?ындарын ?зіні? мен-шікті ?аржы к?здерінен жабатынды?ын білдіреді. Уа?ытша ?аржы тапшылы?ы кезінде, олар?а деген ?ажеттілік, егер б?л а?ымда?ы шы?ындар болса, олар банкті? ?ыс?а мерзімді ссудаларымен ж?не коммерциялы? несиелерімен, сонымен ?атар капитал салымдары банкті? ?за? мерзімдік несиелерімен жабылуы м?мкін.

Табыс есебінен, сондай-а? к?сіпорынны? бюджет алдында?ы, банктер мен бас?а да к?сіпорындар, ?йым-дар алдында?ы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс к?сіпорынны? ?ндірістік ж?не ?аржылы? ?ызме-тін ба?алауда?ы негізгі к?рсеткіші болып табылады.

Ол оны? іскерлік белсенділігі мен ?аржылы? т?ра?тылы?ын сипаттайды. Табыс бойынша аванстал?ан ?аржыларды? ?айтарымдылы? де?гейі мен осы к?сіпорынны? активтеріне салын?ан салымдарды? табыстылы?ы аны?талады.

Нары?ты? экономика жа?дайында табысты? ролі ол ат?аратын ?ызметтермен аны?талады. ТМД елдеріндегі арнайы ?дебиеттерде табыс ?ызметі туралы м?селе ж?нінде біры??ай пікір жо?. О?ан 2-ден 6-?а дейін ?ызметті жат?ызады. Бізді? ойымызша, ол тек екі ?ызмет ат?арады:

1)  мемлекеттік бюджет табысыны? к?зі;

2)           к?сіпорын   мен   бірлестіктерді?   ?ндірістік   ж?не ?леуметтік даму к?зі.

Функцияларды? ж?не оларды? езара шарттылы?ында?ы бірлігі, табысты шаруашылы?ты ж?ргізуші ?о?амны?, к?сіпорын ?жымыны? ж?не ?р ж?мысшыны? экономикалы? м?дделері байланысатын элементі ретінде к?рсетеді. Осыдан табысты ??ру ж?не б?лу (тарату) м?селелеріні? ма?ыздылы?ы к?рінеді, оны? (т?жірибелік) шешілуі шаруашылы?ты ж?ргізуші субъектіні? тиімділігіні? алын?ан ж?не оны? иелігінде ?алатын табыс к?леміне ?ажетті т?уелділігін ?амтамасыз етеді.

Табыс ?з ?ызметтерін тиімді орындай алуы ?шін келесідей негізгі шарттар ?ажет болады:

1. Жуы?тауды? белгілі бір д?режесінде, ?нім ба?асы е?бекті?  ?о?амды?  ?ажетті   шы?ындарын   керсетуі   тиіс ж?не ол сондай-а? е?бек ?німділігіні? ?здіксіз ?суі мен ?зіндік ??нны? т?мендеуін ескеруі ?ажет.

2.          Б?йымдарды калькуляциялау ж?не ?німні? ?зіндік ??нын аны?гау ж?йесі ?ылыми негізделген болуы керек.

3.          Табысты  б?лу  (тарату)  механизмі  белсенді  рольат?аруы  керек ж?не  ?ндірісті? дамуы  мен  оны?  тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.

4.   Табысты   тиімді   пайдалану   тек   ?ал?ан   барлы? ?аржы т?т?аларыны?  ж?йесінде  (амортизациялы? аударымдар,   ?аржылы?   санкциялар,   салы?   салу,   акциздер,
жал   т?лемі,    дивидендтер,    пайызды?    м?лшерлемелер,арнайы    ?орлар,    салымдар,    пай    (жарна)    т?лемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие т?рлері,
валюта   ж?не   ба?алы   ?а?аздар   курсы   ж?не   т.б.)   ?ана м?мкін.

Біра? табысты? абсолютті м?лшері к?сіпорынны? ?аржы-шаруашылы? ?ызметіні? тиімділігіні? емес, эко-номикалы? тиімділігіні? к?рсеткішіне жатады. 500 мы? те?гелік табыс к?сіпорынны? салын?ан капиталыны? м?лшері ж?не ?ызметіні? ау?ымы бойынша ?р т?рлі к?лемні? табысы болуы м?мкін. С?йкесінше б?л соманы? салыстырмалы де?гейі айтарлы?тай де?гейде бірдей болмайды. Сонды?тан да алынатын табысты на?ты ба?алау ?шін к?сіпорын ?ызметіні? тиімділігін сипаттайтын ж?не табыстылы? де?гейін к?рсететін рентабельділікті? ?р т?рлі к?рсеткіштері жататын табыстылы?ты? салыстырмалы к?рсеткіштері ?олданылады.

К?сіпорынны?   табыстылы?   к?рсеткіштеріні?   ?суіне шаруашылы?ты ж?ргізуші субъектінін ?зі др те м?дделі.  Сонды?тан  ?р V-абсолютті   ж?не  салыстырмалы  т?рде талдау жасайды.

Табыстылы? к?рсеткіштерін талдау міндеттеріне мы-налар жатады:

•       табыстылы?ты?  абсолютті  к?рсеткіштеріні?  жоспарыны? орындалуын ба?алау;

•       таза табысты? ?алыптасуыны? ??рамдас элементтерін зерттеу;

•       табыс?а ?сер ететін факторларды? ?серін аны?тау ж?не санды? ?лшеу;

•       табысты б?лу ба?ыттарын, пропорцияларын ж?не тенденцияларын зерттеу;

•       табысты? ?су резервтерін аны?тау;

•       к?сіпорынны?  даму  перспективасын   ескере  отырып, табысты тиімді пайдалану ж?нінде ?сыныстар жасау;

•       табыстылы?ты? (рентабельділікті?) ?р т?рлі коэффициенттерін   ж?не   оларды?   де?гейлеріне   ?сер етуші факторларды зерттеу.

•        

ТАБЫСТЫЛЫ?ТЫ? АБСОЛЮТТІ К?РСЕТКІШТЕРШ ТАЛДАУ

Нары?ты? экономика жа?дайында к?сіпорынны? шаруашылы? ?ызметіні? негізгі ж?не т?пкі ма?саты табыс алу бол?анды?тан, барлы? назарды осы к?рсеткішті талдау?а аудару керек.

Табыстылы?ты? абсолютті к?рсеткіші ?німді (ж?мыс, ?ызмет) ?ткізуден алынатын табыс болып табылады  Ол ?аржы-шаруашылы? ?ызметіні? н?тижесі туралы есепте ?осымша ??н салы?ы, акциздер ж?не т.с.с. салы?тар мен міндетті т?лемдер, сондай-а? ?айтарыл?ан тауарларды? ??ны, сату шегерімдері ж?не ба?а шегерімдері алынып тасталып к?рсетіледі.

Ж?МЫСТЫ ТОЛЫ?ЫМЕН АЛУ ?ШІН САТЫП АЛЫ?ЫЗ!