Болат

 Болат (араб. jї?– — фолад) — темірді? к?міртекпен (2%-ке дейін) ж?не бас?а элементтермен ?орытпасы. Ол деформалану?а т?зімді (созылмалы? ?асиеті бар). Болат — ?ара металлургия ?ндірісіні? негізгі ?німі ж?не ?азіргі машина жасау ?нерк?сібі мен ??рылыста пайдаланылатын негізгі материал. Болат ?ндірісіні? к?лемі мемлекетті? техника-экономика де?гейін сипаттайды. Хим. ??рамына ?арай к?міртекті ж?не легирленген Болат болып б?лінеді. К?міртекті Болатты? ??рамында темір мен к?міртектен бас?а марганец (1%-ке дейін) ж?не кремний (0,4%-ке дейін), сондай-а?, зиянды ?оспалар — к?кірт, фосфор, т.б. элементтер болады. Болатты? сапасын жа?сарту ?шін ?орытпа ??рамына хром, никель, молибден, ванадий, вольфрам, марганец, кремний, т.б. элементтер ?осылады. М?ндай ?орытпа легирленген Болат деп аталады.                                                                                                                                                                                                      

Болат ?орыту ?ндірісі, ?ара?анды металлургия комбинатыны? болат табак прокаттау цехтарын металмен ?амтамасыз етеді. Мартен ж?не конвертер цехтары бар. Мартен цехы ал?аш?ы бал?ыманы 1964 жылы 10 ?а?тарда берді (1970 жыл?а дейін ?ара?анды металлургия зауытыны? мартен цехы). Цехта 2 пеш бар, ?р?айсысыны? шегі?дісі 650 т. №1 домна пештерінде ?орытыл?ан шойыннан ж?не металл сыны?тарынан болат бал?ытылады, оларды? ара?атынасы тиісінше 65% ж?не 85%. Коспалары: ?ктас, боксит, ?к. Негізгі ?німі — прокат алу ?шін болат ??ймалар. Пештердін барлы? элементгері магнезитті, хромды магнезитті ж?не шамотты от?а т?зімді заттармен беттелген. Отынды жа?у ?шін ?ажетті ауа регенеттерде 1000-1200 С градус?а дейін ?ыздырылады. Бал?ыма ?німі арнаулы ленталы ойы? ар?ылы сыйымдылы?ы 320 т. болат ??й?ыш ш?мішке ??йылады. Шы?ару барысында тоты?сызданып, шындалады. Факел мен ваннада болат бал?уын тездету ?шін техн. жа?ынан таза ?ттегі пайдаланылады; басты к?мбездері мен болат ??й?ыш ш?міштерін факелдік т?ркреттеу е?гізілді, ол беттеріні? т?зімділігін 15-20% арттыру?а м?мкіндік береді; металл емес коспалардын ?лесін кеміту, болат химиялы? инертті газбен ?нделеді. Конвертер цехы 1970 жылы 18 с?уірде пайдалану?а берілді. Конвертерлерді? бастап?ы сыйымдылы?ы 250 т болды. ?айта жабды?тал?аннан кейін конвертерді? жобалы? ш?гіндісі 300 т-?а дейін жегкізілді (іс ж?зінде - 350 т). Цехта З конвертер бар, оларды? 2-уі ж?мыс істеп, 1-уі резервте т?рады. Цехты? ?німділігі ?орытыл?ан шойын жа?дайында жылына 6 млн т., фосфорлы турінде 4,27 млн т (1984). 1975 жылдан бастап Лисаковск кенішіні? ко?ыр теміртастарын ??деуге байланысты ??рамында 0,9 - 1,4% фосфор бар шойынды ?орыту ж?зеге асырылуда. Б?л рудадан болат бал?ыту 2 сатыда ж?зеге асырылады: 1-саты ??рамында кемінде 0,2%, 2-сатыда кемінде 0,02 - 0,03% фосфор бол?ан?а дейін. Бал?ытуды? жалпы ?за?ты?ы 65 мин. Конвертерлерді шайырлы магнезиттік ?діспен ?алау 400-ге жуы? бал?ыту?а т?теп береді. Цехта шихталау ж?не к?нвертерлік бал?ыту ?шін электронды-есептеу машинасы (8М - 6000) пайдаланылады; ш?міштегі с?йы? болат аргонмен немесе азотпен ?рленеді; болат салма?ы 13 - 23 т болат кесек болып шеберлік ?діспен ??йылады; ш?міштегі болатты шындайтын кондыр?ы, ?алды? конвертерлік газды ішінара жа?у ар?ылы оны беру ж?не тазарту ж?йесі ?олданылады. Ауыр ж?к к?теретін КамАЗ автомобильдері ?шін аса берік лонжеронды болат бал?ыту, а? ка?ылтыр алу ?шін ж?мса? ?айнап т?р?ан болат бал?ыту технологиясы игерілді. 1984 ж. КСРО-да т?н?ыш рет тоза?ды ?кті ?нта?тау, тасымалдау ж?не конвертерге беру ж?ніндегі б?лімше пайдалану?а берілді. Трубалар к?ю ?шін штрипстік дайындама?а арнал?ан сал?ындай прокаттау?а колданылатын 10 СП болаты ж?не КамАЗ ж?к автомобильдеріні? рамаларына ?ажетті 15 Гют лонжеронды болат Мемлекеттік сапа белгісімен аттестатталды. Б. к. ?ндірісінде Ленин орденімен КСРО-ні? ??рметті металлургі А. Ж?нісов пен И.П. Ковалев марапаттал?ан; Е. Бай?азиевке, А. Д?рібаев?а Соц. Е?бек Ері ата?ы берілген. «Миталл Стил Теміртау» АА? цехта МНАЗ - болатты ?здіксіз ??ю машинасыны? 1-кезегін (2004) іске ?осты, 2-кезегі пайдалану?а беруге ?зірленуде (2006). Машина болатты? жо?ары сортын тікелей кристалдау жолымен ??ю?а арнал?ан: к?міртегі т?мен д?режедегі болат, перитетикалы? болат, ??рылымды? болат, жо?ары к?міртекті болат мар?алары. Жа?а технология?а к?шу рынок ау?ымын ке?ейтеді. ?уаты 5,2 млн тонна, инвестиция м?лшері - 330 млн А?Ш доллары. Болатты? ??рылымын жа?сарту ?шін оны термиялы? ??деуден ?ткізеді; термиялы? ??деуді? ма?ызды ?дісі — болатты суару ж?не жасыту. Болатты суар?анда 760 — 900?С-?а дейін ?ыздырып, бірден су?а малып суытады, м?ны? н?тижесінде болат ?атты ж?не берік болады, біра? томыры?, морт сын?ыш келеді. Суар?ан болатты ?айта ?ыздырып, біртіндеп суыт?анда, болат босап, ж?мсап, жасиды. Болаттан жасал?ан кейбір заттарды? сырты ?атты, іші ж?мса? болуы керек кездері де болады (мыс., автомашина осіні? сырты ?ажалмайтын ?атты болуымен бірге, машина ой-ш??ыр?а со?ыл?ан кезде, ось морт сынып кетпес ?шін іші ж?мса? болуы керек). Міне, осындайда металды? сырт?ы бетіні? хим. ??рамын ?згертетін мынадай бірнеше ?дістер бар: цементтеу — ж?мса? болаттан жасал?ан затты? сырт?ы бетіне к?міртек сі?іреді; азоттау — болаттан жасал?ан затты аммиак ішінде 500 — 600?С-та 20 мин. ?стайды; циандау — затты? бетін к?міртек ?рі азотпен байытады; осы сия?ты жылу ар?ылы силицийлеу, алюминийлеу, хромдау ?дістері бар. Пайдалану ретіне ?арай Болат мынадай негізгі топтар?а б?лінеді: ??ралымды? Болат , аспапты? Болат ж?не айры?ша хим.-физикалы? ?асиеттері бар Болат (?ыш?ыл?а т?зімді Болат , тот баспайтын Болат , ысты??а т?зімді Болат , электр тех. Болат , т.б.). Негізінен домна пештерінде, конвертерлерде, мартен ж?не электр пештерінде шойын ?орытпалары мен Болат кесектерін бал?ыту жолымен алынады. Болат ты жаппай ?ндіру ?дістерімен ?атар оны? ?ымбат?а т?сетін ?рі ?німділігі т?мен, біра? жо?ары сапалы ерекше таза металл алу?а м?мкіндік беретін — вакуумды? до?амен ?орыту, вакуумды индукциялы? ?орыту, электрон с?улесімен бал?ыту, плазмамен ?орыту сия?ты т?сілдері жетілдіріліп келеді.

       Хромды болат (ор. хромистая сталь) — ??рамында хром затында (хромды болат) немесе хром мен бас?а элементтермен (кешенді ?оспалан?ан болат) ?оспалан?ан болат. Хромды болаттарды? келесі т?рлері болады; ??рал-сайманды? (0,6...1,5% к?міртегі, 1...4% хром), мойынтіректі (» 1 % к?міртегі, 0,5...1,45% хром), тотбастайтын (»0,05...0,45% коміртегі, 13...27% хром), магнит жасау?а арнал?ан (»0,9% к?міртсгі, » 3% хром), ж?не бас?а хромды болаттар. Кешенді ?оспалан?ан болаттар?а хромникельді, хромансиль т.б. жатады. Хромансиль (ор. хромансиль хромнан ж?не лат. manganum — марганец sllicium - кремний) — 1% хроммен, марганецпен ж?не кремниймен ?оспалан?ан орташа ?оспалан?ан ??рылымды? болат. Хромды ?орытпалар — ??рамында никель, титан, ванадий, т.б. элементтер болатын хромны? ысты??а т?зімді ?орытпалары. Т?зімділік ?асиеті жа?ынан хромды ?орытпалар жо?ары температурада (1100 — 1200°C) темір-никель ?орытпалары мен ?иын бал?итын металл (ниобий, молибден, вольфрам) ?орытпаларыны? аралы?ында жатады. Хромды тот баспайтын болатты? ??рамында к?міртекті? м?лшері жо?арыла?ан сайын жегідеге ?арсыласуы т?мендей т?седі. [1]??рамында 12% хром бар хромды тот баспайтын болатта полиморфты т?рлену ж?реді. Жо?ары хромды тот баспайтын болатты? (17 — 30% хромы бар) жегідеге ?арсыласуы жо?ары болады. Жо?ары хромды болатты? ?ыш?ыл?а ж?не ысты??а т?зімділігі жо?ары. Хромды ?орытпаларды газды ж?не с?йы? жегі ортада пайдалану?а болады. Хромды ?орытпалар машина жасау, м?най ж?не м?най-химия ?нерк?сібінде тот баспайтын хромды болат ретінде ке?інен ?олданылады.

      Болат — темірді? к?міртек (2%-ке дейін) ж?не бас?а элементтермен ?орытпасы  темірді? к?міртегі ж?не бас?а элементтермен ?осылып жасал?ан деформацияланатын ?орытпасы. Болат - ?ндіру технологиясына байланысты, ?орытпа ??рамында к?міртектен бас?а марганец, кремний, к?кірт, фосфор т.б. ?осал?ы элементтер болады. М?ндай болатты к?міртекті болат деп атайды. Болат сапасын арттыру ?шін, ?орытпа ??рамына хром, никель, молибден, ванадий вольфрам, марганец, кремний т.б. элементтер ?осылады. М?ндай ?орытпа легирленген болат деп аталады. Болат – ?ара металлургия ?ндірісіні? негізі - машина жасау ?нерк?сібі мен ??рылыста пайдаланылатын негізгі материал. Пайдалану саласына ?арай, болатты басты-басты т?рт топ?а б?луге болады :   ??рылысты? болат. ?детте, прокат к?йінде ??рылыс конструкцияларыны? ?рт?рлі элементтері мен вагон, кеме жасауда ?олданылады.  Машина жасау болатынан негізінен ?р т?рлі машина б?лшектері жасалады. Ол ?шін термиялы? ??деу мен химиялы?-термиялы? ??деуден ?теді.Аспапты? болат ?р т?рлі кесу, ?лшеу, штамп аспаптарын жасау?а пайдаланылады.Айыры?ша-физикалы? ?асиеттері бар болат к?бінесе электр техникасы, химия, ?скери техникаларын жасауда пайдаланылады.

   Бал?ытып біріктірілген ??ралымдар, пісірілген ??ралымдар — б?ліктері бір-бірімен бал?ытып біріктірілген металл ??ралымдар. Бал?ытып біріктірілген ??ралымдарды? тойтармалы ??ралымдармен салыстыр?анда?ы негізгі арты?шылы?тарына металл шы?ыныны? аз болуы (20 — 25%-ке дейін), дайындау ??ныны? т?мендігі, бал?ытып біріктіру жіктеріні? са?ылаусызды?ы жатады. ?азіргі болат ??ралымдарды? 95%-ке жуы?ы бал?ытып біріктірілген ??ралымдар т?рінде дайындалады. ?сіресе, бал?ытып біріктірілген болат таба? ??ралымдар ерекше тиімді. Роквелл ?дісі (орыс. метод Роквелла, американ металлургі Rockwell ??рметіне ?ойыл?ан) - материалдарды? (к?бінесе металдарды?) ?аттылы?ын ?лшеуге арнал?ан ?діс. ?шында?ы б?рыш 120° (A, С болу м?лшері) болатын алмасты иденторды немесе шыны?тырыл?ан болат диаметрі 1/16 немесе 1,588 мм шарикті (В б?лу м?лшері) ?аттылы?ы ?лшенетін бетке батыру ар?ылы ?аттылы? аны?талады. Роквелл ?дісімен ?аттылы? шартты бірліктерде ?лшенеді. ?аттылы? бірлігі ретінде идентор ?шыны? 0,002 мкм-ге осьтік жылжуына с?йкес келетін шама алын?ан. Роквелл ?дісі бойынша сынау арнайыландырыл?ан ?стел ?стіне ?ойылатын аспаппен ж?рігізіледі. Ол ?аттылы? санын бірден к?рсететін индикатормен жабды?тал?ан. Стилоскоп (а?ылш. stell - болат ж?не гр. skope — ?араймын, ба?ылаймын) — болаттар мен ?орытпаларды? химиялы? ??рамын шы?арыл?ан с?уле спектріні? ар?асында визуалды ба?ылау ар?ылы тез талдау?а арнал?ан спектроскоп. Стилоскопта затты? ?лгісі тез жанып буланады да одан ?ш?ынды? ж?не до?алы? разряд шы??ан с?уле спектры монохроматты? окуляр?а т?седі, Онда е? негізгі компоненттерге (темір, никель, кобальт, мыс, магний ж?не т.с.с.) с?йкес келетін б?лім ба?алары болады. ?алыптау болаты - ыссы ж?не суы? к?йде ?алыптауды іске асыру?а арнал?ан ?алыптарды, сонымен ?атар баспа?алыптарды жасау?а арнал?ан к?міртекті ж?не ?оспалан?ан (хроммен) ??рал сайманды?   болады.                                                  

Орал бал?ыту-механикалы? зауыты– шойын мен болат ба?ыту негізінде ?нім ?ндіретін, сондай-а? ауыл шаруашылы?ы техникасына ?ажетті ?осал?ы б?лшектер шы?аратын ?ндірістік кооператив. 1942 жылы ?а?тар айында Воронеж облысыны? Усмань ?аласынан к?шіріп ?келінген. Бастап?ы кезде ?азіргі атауымен аталып, артиллерия?а ?ажетті о?тар шы?арды. 1942 – 1992 жылы “??рылыс-монтаждау жабды?тары зауыты” деп аталды. 1992 жылы ?жымды? к?сіпорын, 2000 жылдан ?ндірістік кооператив ретінде ж?мыс істейді. Кооперативті? металды бал?ытып ??ю, механика ж?не д?некерлеу-??растыру цехтары бар.                                      

?ож (Шлак) — бал?ыту процестерінде (мысалы, болат ?орыту кезінде) с?йы? металды? бетінде к?лкіп т?ратын, ?атай?анда тас тектес немесе шыны тектес болатын бал?ыма. Шикі??рам мен пешке арнайы салынатын флюстерді? коспасынан, сондай-а? металлургиялы? пештердегі химиялы? реакцияларды? ?німдерінен, отын к?лінен т?рады. Металлургия процестерінде ма?ызды р?л ат?арады: астында?ы металды пештегі газды ортаны? зиянды ?серінен ?ор?айды, ?оспаларды сі?іріп алады ж?не бас?а да ?р алуан физикалы?-химиялы? функциялар ат?арады.

Мульда (нем. Mulde – астау) –

1) болат бал?ыту ?ндірісінде – шикі??рамды, ?орытылатын шикізаттар ?осындысын мартен пешіне механикалы? ?діспен сал?анда пайдаланылатын болат, ?детте, ??йма ?орап, (сыйымдылы?ы – 0,25 – 3,3 м3);

2) шойын ?ндірісінде бал?ы?ан шойынды ??ятын ?алып;

3) геологияда – ?лшемдері те? немесе астау т?різді ?зынша келген тектоникалы? ойпа?дарды? не оларды? синклиналь пішіндегі б?ліктеріні? жалпы аты. Б?л термин 19 ?асырды? ортасынан бері пайдаланылып келеді. Мульда ?анаттарында к?нерек, ортасында жасыра? жыныстар орналасады. Мульдалар синклинальды?, отыр?ан, толтырыл?ан болып ажыратылады. Мульданы ??райтын т?зілімдер ?детте шамалы дислокациялан?ан, астында?ы тау жыныстар ?ат-?абаттарына трангрессиялы? т?рде орналасады. Мульда біршама баяу тектоникалы? режим жа?дайларында пайда болады. Мысалы, жер ?ыртысыны? геосинклинальды? дамуыны? со??ы сатысында ж?не геосинклинальдан кейінгі даму жа?дайында жаралады. ?аза?стан жерінде т?зілген ірі Мульдалар?а силур, девон ж?не карбонда ?алыптас?ан Сарыар?а мен Каспий те?ізі мульдалары жатады. Изометрлі немесе сопа?ша синклиналь пішінді тектоникалы? пішіншарды? немесе оларды? жекеленген б?ліктеріні? жалпылама атауы.

"АрселорМиттал Теміртау" 2012 жылы болат ?ндірісіні? к?лемін ?ткен жыл?ы де?гейде са?тап ?алуды жоспарлауда?ара?анды. 15 тамыз. ИНТЕРФАКС-?АЗА?СТАН - "АрселорМиттал Теміртау" А? 2012 жылы болат ?ндірісіні? к?лемін ?ткен жыл?ы де?гейде са?тап ?алуды жоспарлауда, деді А?-ны? ?ндіріс ж?ніндегі а?а директоры Виктор Адякин.  "Жа?дай кез-келген уа?ытта ?згеруі ы?тимал. Шойын, болат ?ндірісіні? к?лемін ?ткен жыл?ы де?гейде са?тап ?аламыз деп ойлаймын", деді В.Адякин ?кімшілікте жиналыста.  Оны? айтуынша, д?ниеж?зілік сату рыногында жа?дай т?ра?сыз бол?анды?тан "АрселорМиттал Теміртау" шойын ?ндірісін то?татып, болат ?ндірісін азайт?ан.  "Объективті ж?не субъективті себептерге орай к?птеген к?рсеткіштер бойынша ?ндіріс азайтылды (...) 39% - тапсырысты? жо?ты?ынан. Комбинатта мамыр айында агломерациялы? ?ндірістістегі апат салдарынан 31% шы?ын?а ?шырады?", деді ол.

 Дегенмен В.Адякин компания шойын мен болат ?ндірісіні? к?лемін орындау ?шін бір?атар шаралар ?олданатынды?ына сендірді.  Облыс ?кімі ?біл?азы ??сайынов "АрселорМиттал Теміртау" басшылы?ын ?ндірістік к?рсеткіштерді ?алпына келтіру ?шін бар к?шті ж?мсау?а ?ндеді. "Сізді? компания ?аланы ?стап отыр?ан мекеме, салы? т?лемдері бюджетте елеулі пайызды ??рап отыр. Сол себепті компанияны? ?здіксіз ж?мыс істеуін ?амтамасыз етуді с?раймын", деді ол. Алдында атап ?тілгендей, "АрселорМиттал Теміртау" 2011 жылы 3 млн 684,22 мы? тонна с?йы? болат ?ндірген. Б?л 2010 жыл?ы де?гейден 10,3% к?п. 2011 жылы шойын ?ндірісі 8,5% арт?ан, 3 млн 141,2 мы? тонна?а дейін, к?мір ?ндірісі керісінше 2,3% т?мендеген, 10 млн 620 мы? тонна?а дейін. "АрселорМиттал Теміртау" А? болат ??юшы ArcelorMittal халы?аралы? концерн ??рамына кіреді ж?не ?аза?станны? тау-металлургия секторында?ы ірі к?сіпорын болып табылады.                              

Болат ??ймакесегі(Слиток стальной) —илемделген немесе ??йыл?ан колемді болат дайындамасы. Болат ??ймакесегінен кесу ар?ылы жеке б?лшек дайындамалар жасалып, металл кесу білдектерінде ?ндеу ар?ылы эр т?рлі тетіктер мен б?йымдар жасалады; болат металынан ??йыл?ан ??ймакесек. 1964 ж. ?аза?стан магниткасы — ?ара?анды металлургия з-тында (1970 жылдан кейін ?ара?анды металлургия комбинат, 1997 жылдан “Испат-?армет”) Болат ?орытатын екі мартен пеші (?р?айсысыны? сыйымд. 650 т), ал 1970 ж. ?р?айсысыны? сыйымд. 300 т (іс ж?зінде 350 т) ?ш оттекті конвертерлер іске ?осылды. Конвертер цехтарыны? жылды? ?німд. 5,7 млн. т. Онда ауыр ж?к к?теретін автомобильдерді? рамаларына керекті аса берік лонжеронды Болат бал?ыту, Болатты? оттегісі аз ж?не оттегісі т?мен маркаларынан а? ?а?ылтырлы ж?не сортты прокат алу, сондай-а?, электр тех. Болат алу, т.б. технологиялар игерілген.