Айды? таби?ат?а ж?не тіршілікке тигізетін ма?ызы

?арыш техникасыны? к?нбе-к?нгі дамып келуі, адамдарды бірнеше он жылды?тан кейін айды толы? игеруге м?мкіндік береді. Алдымен ?арыш кемелері мен станциялары ед?уір ?лкен геостационарлы орбиталар?а айналады да, одан со? ай ма?ында?ы ке?істікке алмасады. Геостационарлыорбита дегеніміз  - б?л Жерден шамамен 35800 км биіктіктегі ше?берлер экваторлы орбита.

         ?рине адамдар?а Ай не ?шін ?ажет, одан ?андай пайда т?седі деген с?ра?тар  тууы м?мкін.

         Адамдарды? со??ы жылдарда?ы шаруашылы? ?рекеттерінде басты ма?саттарды? бірі болып отыр. Б?ны? б?рі энергия к?зіні?, пайдалы ?азбаларды?, таза ж?не т?щы суды? жетіспеушілігінен шы?ып отыр. Бізді? планетамызда жо? заттарды? орнын алмастыру ?ажет. Сол себепті адамдар Ай?а к?з ж?гіртеді. Б?л бізді? ?арыш ке?істігіндегі к?ршіміз.

         Айды? жерге жа?ынды?ы ж?не жа?а ?арыш техникасына ?олайлы болуы оны жердегі проблемаларды шешуге пайдалану?а ?келіп со?ады.

         Ай ресурстарын ма?сат?а с?йкес ?олдану деген кезде, тек ?ана пайдалы ?азбаларды іздеп, оларды ??деу емес, таби?и серігімізді ?ажетті потенциалды ресурстарды ?арыш саласыны? дамуына сай ?олдану.

         ?азіргі заман?ы жо?ары д?режелі ?нерк?сіпті? ?ркендетілуі жылма жыл бізді д?ние ж?зілік экологиялы? апат?а ?келуде.

         Ай бізге ?алай к?мектеспек, егер онда ауа да, су да болмаса?

?рине, Айдан ешкім су мен ауа ?келейін деп жат?ан жо?. Біра? та жердегі индустрияны, ?сіресе зиянды реактивті ж?не химиялы? ?ндіріс орындарын Ай?а апару?а болады. ?лкен б?л ж?мысты ж?зеге асыру ?шін ?иын да, ауыр жолдардан ?ту ?ажет, міне, осы жолды? бастамасын ХХІ ?асырды? 1 жартысында ?алау керек.

         Ай?а ?оныстандырудан б?рын, алдымен т?р?ындарды ?алай оттегімен ж?не сумен ?амтамасыз етуді ойлау ?ажет. Сонымен бірге тіршілікке ?ажетті заттарды жергілікті орында ?айдан алу?а болатынын ?арастыру керек. Жерден б?рін тасу м?мкін емес ?ой!

         Айда?ы негізгі жыныс ??райтын минерадарда орташа ал?анда 40% оттегі бар. Б?л минералдар пироксен, плагиоклаз, ильменит болып табылады. Осыларды оттегіні ?ндіруде ?олдану ?ажет. Ай топыра?ынан оттегі ал технологиясы жердегі зертханаларда пайдаланыл?ан. А?Ш-та Ай бетінде оттегіні ?ндіру ?нерк?сібіне автоматтандырыл?ан завод жобасы жасал?ан. Б?л заводты? ?ндіргіштігі - -жылына 1000т дейін оттегіні ??райды.

         Негізгі тапсырмаларды? бірі – б?л суды алу ж?не ?орландыру болып табылады. Ай бетінде жо?ар?ы м?з жамыл?ылары ретінде к?п су ??рамыны? болуы м?мкін жа?дай. Со??ы ашыл?ан «Ай к?мбезі» деп аталатын айма? т?гелімен м?з бас?ан ай бетіні? шы?дары. Оларды? гидролакколит деп те атайды. Айда?ы мол су ?орлары м?мкін осылар шы?ар.

         Негізінде к?н желіні? а?ына мен галактикалы? ?арышты? с?улелер гелиймен аралас?ан таза сутегін ??райды. Есептеулер н?тижесінде 1млрд жылда 1 см? ай бетіне корпускулярлы с?улелену т?рінде 10г сутегіден т?су керек екендігі аны?талды. Ай реголиті губка т?різді суды ?зіне сі?іріп алады. Ай пайда бол?аннан бері оны? бетіндегі реголитті? 1м?-де 1 литр су жина?тал?ан.

         Ай жыныстарынан суды алуды? негізгі технологиялы? процесі – б?л оларды жо?ар?ы температура?а дейін ?ыздырып, оны ??рамында оттегі, мысалы ильменит т?сіп, н?тижесінде су буы т?зіледі. Суды алу ?шін буды сал?ындатады. Жердегі т?жірибе бойынша, 45 кг ильменитті ??дегенде 450г су шы?атыны аны?талды.

         Та?ы бір мысал келтірейік: 20кг ай жынысында, д?лірек то?талса? реголитте адамны? бір т?улікте тыныс алатын оттегісі бар.

         Ай топыра?ынан бас?а да ?ажетті химиялы? заттарды алу?а болады. Бір с?збен айт?анда, Айда минералды шикізат ?оры мл, уа?ыт ?те келе Жерден апару ?ажеттілігі болмайды. Сол себепті Айды ойда?ыдай игеру ж?не адамдарды ?оныстандыру сенімін са?тау керек.

         Айда адамдарды ?оныстандыру проблемасы – б?л алдымен жердегі жа?дайлары бар ?й ??рылыстарын ж?ргізу. Адамдар ауасыз ?арыш ке?істігінен, температураны? кенет ?згеруінен, меториттермен зиянды с?улелерден берік о?шаулануы керек. Б?л ?шін т?р?ын ?й б?ліктерін арнайы тере?діктерге орналастырып, ?стінен ай топыра?ымен ?алы? етіп жабу керек.

         ?арыш ?лемінен ?ор?ал?ан ай ?йлері ауа ??бырлары ар?ылы, оны? бетіне орналас?ан оранжереялармен байланысады. Оранжереялар да ?лем ке?істігінен жа?сы ?ор?алуы керек. К?н с?улесін мол ?абылдайтын оранжереяда?ы ?сімдіктер жа?сы ?сіп, жасанды ауа ?абатын к?мір?ыш?ыл газынан тазартып, оттегімен байыта бастайды. ?сімдіктерді? еркін ?суі, уа?ыт ?те азы?-т?лік ?ндірісіні? дамуына ы?пал жасайды.

         Ендігі м?селе – б?л ай базаларына энергия к?зін табу жолдары. Айда?ы энергетиканы дамытуды? басты ба?ыты, б?л к?н энергиясын электр энергиясына ?згерту. Б?ндай ?ондыр?ыларды? келешектегі ?лгісі – ?арыш аппараттарында ке?інен ?олданылатын к?н батареялары.

         Энергияны алуды? екінші к?зі – ядролы? электр ?ондыр?ыларын ??ру. Энергияны шешу проблемасы бас?арылатын термоядролы? реакциялар?а негізделіп отыр. Осындай реакцияларды? біреуі – дейтерия ядросын (ауыр суды) гелий изотопымен (гелий – 3) біріктіру. Атал?ан реакция аз шы?ынды талап етіп, радиоактивті ластану ?аупі тумайды.

         Жерде гелий изотопы ?те сирек кездеседі. Біра? оны? есесінде 4млрд жыл ішінде, к?н желімен келіп ай топыра?ына сі?іп кеткен. Ай топыра?ын лабораториялы? анализден ?ткізген кездегі ?орытындыдан реголиттік беткі ?абатыда гелий-3   1 млн тонна?а жуы? ?оры жина?тал?анын к?рсетті. Ядролы? отынны? б?ндай м?лшердегі ?оры ай т?р?ындарымен бірге б?кіл адамзат?а онда?ан мы? жылдар?а жететіні с?зсіз.

         Ай топыра?ыны? механикалы? ??рамы бас?а ??ралдармен зерттелді. Конус т?різді ?ондыр?ы топыра??а ны?ыздалып, ?з білігінен айналу н?тижесінде, оны? ?рбір ?оз?алысы тіркеліп, талданып отырды.

         «Луноход -1» аппараты рентген телескопымен жабды?тал?ан еді, ол ар?ылы галактика аралы? рентген с?улелеріні? ?зынды?тары ?лшенді.

         Зерттеу ж?мысыны? н?тижесі б?кіл ?лем рентген с?улелерімен жар?ырайтынын к?рсетті. Б?л жар?ырау галактика аралы? газдарды? мы?да?ан градустар?а дейін ?ызуынан т?зілген.

         1973 жылды? 16 ?антарында «Ай -21» автоматты станциясы «Луноход - 2» 2-ші ?здігінен ?оз?алатын аппаратты Лемонье ?азанш???ырына жеткізді. 5 к?н ішінде б?л аппарат 37км Ай бетін ж?ріп ?тіп, ?са? ?азанш???ырлар мен жарыл?ан жерлерді зерттеді. Сонымен, Ай микрорельефіні? негізгі пішіні – ?азанш???ырлар.

         ?арышкерлерді? жеке ба?ылаулары метериттерді? т?суінен т?зілгенін айтты, біра? жанартау ?азанш???ырларыны? бар екенін де растады.

         Айды? ішкі ??рылысын о?ып ?йренуге ай сілкіністерін зерттеуді? н?тижесі к?мектесті. Ай сілкіністерін Ай кабиналары ?он?ан жерлерге ?арышкерлер сейсмометр ?ондыр?ыларын орнату ар?ылы тіркеді.

         Ендігі ма?ызды тапсырма, Ай топыра?ыны? ?лгісін жерге жеткізу. ?лгілерді? лаборатоиялы? анализдері келесі зерттеулерге м?мкіндік жасады:

• ай жыныстарыны? химиялы?-минералды? ??рамын аны?тау?а;
• айда?ы тау жыныстарыны? пайда болуын аны?тау?а;
• айды жеке аспан денесі ретінде ?арау?а;
• айды? дамуыны? негізгі кезе?дерін аны?тау?а.

Б?л зерттеулерді? н?тижесі Айда адамдарды? тіршілік етіп, ж?мыс ж?ргізе алатынын д?лелдеді. Оны? ?лкен практикалы? ма?ызын к?рсетті. Адамдарды? Айды игеруі – б?л ж?зеге асыратын іс екенін к?рсетті.

Таби?и серігімізді? тіршілікке ж?не таби?ат?а тигізетін пайдасын ?орытындылай келе, болаша? «Жер-Ай» ж?йесін ??ру ма?саты ?сынылып отыр. Б?л ж?йені? келешекте практикалы? ма?ызы зор. ?йткені «Жер-Ай» ж?йесіні? келесі істерді ж?зеге асыруда тигізетін ы?палы мол.

1. Айды игеру:

Болаша? уа?ытта, барлы? елдерді? индустрия саласы жылдам дамуыны? салдарынан, жерді? пайдалы ?азбалары мен минералды ресурстарыны? азайту процесі басталады. Осы уа?ыт?а дейінгі айды зерттеу ж?мыстарыны? н?тижесіне с?йенсек, жер серігі таби?и минералды ресурстар?а бай. Осы адамзат?а керекті ресурстарды пайдалану, алдымызда т?р?ан ?лкен ма?сатты? бірі ж?не де керекті ресурстарды айдан игеріп, жерге тасымалдау зор экономикалы? пайдамен ?атар, жер-анамызды? экологиялы? ахуалына да жа?сы ы?палын тигізеді.

2. Пайдалы ресурстарды? к?зін табу, іздестіру:

Осы к?нге дейінгі айды зерттеу ж?мыстарыны? н?тижелері, жер серігіні? таби?и ресурстар?а бай екенін к?рсетіп отыр. Айдан ?келінген тас-топыра?ты зерттеу барысында, онда жер бетінде сирек кездесетін металдарды?, пироксенні?, ильменитті? т.б. бай ?оры бар екені аны?талды. Осы ж?мыс барысында, ай ?ойнауында?ы байлы?ты игеру та?ырыбы негізделіп ?аралды, к?рсетілген техникалы?-экономикалы? процесстер зерттеліп, адамзат?а келетін пайдасы д?лелденіп отыр.

3. Жерді? экологиясын тазалау:

?азіргі та?да, жер планетасында адам саны 5 миллиардтан асып отыр ж?не де одан ?рі к?бейту процессі ж?ріп жатыр. ?нерк?сіп саласы, агрохимия, транспорт салалары осы адам санын ?амтамасыз ету ?шін жо?ары ?ар?ынмен дамуда. Біра? осы даму процесі, жер бетінде ?алды?тарды? к?леміні?, атмосфера?а ластаушы зиянды заттарды? шы?у к?леміні? ?л?аюына ?келіп со?тырып отыр. Осы та?ырыпта, жер бетінде ?айта ??деуге жарамайтын аса зиянды ?алды?тарды миллионда?ан тонналар к?лемінде жинамай, болаша?та жер серігі ай?а апарып орналастыру ж?мыстары ?арастырылып отыр. Жерді аса зиянды ?алды?тардан тазарту проблемасын шешу жолында, осы ж?мыста к?рсетілген ба?ыт, к??іл аударатындай ерекше болып отыр.

4. Жерді тек адамдарды? к?галды мекеніне айналдыру:

Мында?ан жылдар б?рын, жер бетінен ал?аш рет мекендеген адамдар таби?атта ?мір с?ру ?шін к?ресетін еді ж?не таби?аттан ?ор?атын еді. ?азіргі дамы?ан заманда, керісінше, таби?ат адам баласынан ?ор?ады. Индустрия, транспорт, химия ?нерк?сібі, атом энергетикасы мен транспорт – жерді? экологиялы? ахуалын ауыр жа?дай?а жеткізуде. Сонды?тан, осы ж?мыс барысында, жерді аса зиянды ?алды?тардан тазарту, оларды ай?а орналастыру ар?асында жер бетін тазалап, адамзатты? ?мір с?ріп отыр?ан ?орша?ан ортасын к?галдандыру та?ырыбы ке?інен ?арастырылады. Осы к?рсетілген та?ырыпты?, жерге деген жа?сы ?сері на?ты ашыл?ан.

Бар байлы? жерден басталады, ал жер ?ам?орлы?ты ?натады емес пе. Олай болса, «Жер-Ай» ж?йесін ??ру жобасына сын к?збен ?аралы?.

?олданыл?ан ?дебиеттер

1. К.Л. Баев, В.А. Шишаков. «Аспан т??ірегіндегі шынды?». Алматы, 1949ж. «?азОГИЗа»-27 бет.
2. Р.В.Куницкий. «К?н мен т?н. Жыл мезгілдері». Алматы, 1955ж. «?аза? мемлекеттік баспасы» - 10 бет.
3. Н.П.неклюкова. «Жалпы жер тану», Алматы, 1980ж. «Мектеп» - 216 бет.
4. П.Г.Куликовский. Справочник любителя астрономии. Москва, 1971г. «Наука» - 46 стр.
5. М.М.Дагаев, В.М.Чаруган. Астрофизика. Алматы, 1999 ж. «Рауан» - 71 бет.
6. О.Н.Коротцев. Астрономия для всех. Санкт-Петербург, 2004 г. «Азбука – классика» - 91 стр.
7. Большая школьная энциклопедия. Шон Коннали, Москва, 2002г.    «Махаон» - 17 стр.
8. А.Брагин. Всё обо всём Земля. Москва, 2001 г. «Махаон» - 93 стр.
9. Джон Фардон. Вопросы и ответы. Москва, 2003г. «Махаон» - 35 стр.