Ахмет Байт?рсыновты? шы?армалары

Ахмет Байт?рсын?лыны? шы?армалары

?алайда халы?ты ояту, оны? санасына, ж?регіне, сезіміне ?сер ету жолдарын іздеген а?ын айналып келгенде, ?лы Абай тап?ан со?па?, орыс ?дебиеті ?лгілерін пайдалану, аударма жасау д?ст?ріне мойынсынады. Б?рын?ы ескі-ертегі, химия ?лгілері емес, енді жа?а ?ле?дік форма мысал ар?ылы, к?шпелі елді? жа?сы білетін стихиясы – жан-жануар ?мірінен алын?ан шы?армалар ар?ылы ?леуметтік ой?а ы?пал ету ма?сатымен Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “?ыры? мысал” деген атпен 1909 жылы Петербургтен бастырып шы?арды.

Бір жа?ынан ?ызы?ты форма, екінші жа?ынан ??ымды идея, ?шінші жа?ынан, ?аза? т?рмысына ет-жа?ын суреттер ?ласа келіп, б?л ?ле?дерді халы?ты? т?л д?ниесіндей етіп жіберді.

 Ж?к алды шаян, шортан, а??у бір к?н,

Жегіліп тартты ?шеуі д?ркін-д?ркін,

Тартады а??у к?кке, шаян кейін

Ж?л?иды су?а ?арай шортан шіркін.

Аудармада мін жо?, м?дірмей, т?ты?пай, есіліп-т?гіліп т?р. Ендігі кезе? о?ырманына ?атысты жа?а ой, соны пікір, тол?аулы с?зді а?ын ?з жанынан ?осады.

Жігіттер м?нан ?ибрат алмай болмас.

?уелі бірлік керек болса жолдас.

Бірі?ні? айт?аны?а бірі? к?нбей

Істеген ынтыма?сыз ісі? о?бас, —

деп елді т?тасты?, ынтыма?  жалауыны? астына ша?ырады.

 Елді? азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байт?рсынов ж?мба?тап, т?спалдап жеткізеді, кейде ашы?, д?л айтылатын ойлар да бар:

?ас?ырды? зорлы? болды еткен ісі.

Ойлаймын оны ма?тар шы?пас кісі

Нашарды талай адам талап жеп ж?р

Б?ріден арты? дейміз оны? ісін.

Алуан-алуан ой?а жетелейтін “?айырымды т?лкі”, “Ала ?ойлар”, “?лес”, “?артай?ан арыстан”, “?гіз бен ба?а”, “?айыршы мен ?ыдыр”, “Ат пен есек” мысалдарында ?леуметтік-?о?амды? жа?дайларды мегзейтін о?и?алар, адамдар психологиясымен сарындас ?уездер, та?ылымды, ?ибратты т?жырымдар мол орын ал?ан. Аудармашы негізгі т?пн?с?а тексіне орайластырып, к?ркем ой?а ой, суретке сурет ?осып, пікірді ?штап, жа?а сарын - ?уез ?осып отырады. “?артай?ан арыстан” мысалына:

Ба? ?онса, сыйлар алаш а?айын да,

Келе алмас жаман батып ма?айы?а.

Басы?ны? ба?ыт ??сы ?ш?ан к?ні

??л-??тан басынады, малайы? да, —

деген жал?асты т?йін жасайды. Бірнеше кісі тіл таба алмай, берекесі кетіп, ?ртке шалды?ып, ?лестен ??р ?алады. Осы “?лес” ?ле?іні? т?йінінде а?ын ?з позициясын ашы? к?рсетіп:

Ойласа? о?и?а емес болмайт??ын,

Ел ?айда ?зін жаудан ?ор?айт??ын.

?азіргі пайдасына б?рі жетік,

Адам аз алдын ?арап болжайт??ын.

А?ды?ан бірін-бірі жаудан жаман

Бай?аса? ел белгісі о?байт??ын.

Б?л белгі табылып ж?р бізді? ж?рттан

Таласып бір-біріні? ж?зін жырт?ан.

Алданып ар?ада?ы дау-шарына

К?терден к?пері жо?,

келер сырттан, —

деп тере? ма?ызы бар ?леуметтік ой тол?айды.

Мысал жанрыны? ?аза? ?дебиетіне бойлап ену ??былысы ?лемдік к?ркемдік д?ст?рлерді? типологиялы? ??састы?ын к?рсетеді. “Дала уалаяты” газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловты? “Инелік пен ??мырс?а” (аудар?ан А.??рманбаев) мысалыны? жариялануы – ?аза? ?дебиеті ?шін жа?а бір арнаны? басы еді.

Крыловтан Абай – 14, Спандияр К?беев – 37, Бекет ?тетілеуов – 12 мысал аудар?ан. Бір мысалды? бірнеше рет аударыл?аны да бар. М?селен: “А??у, шортан ??м шаян”, “Ат пен есек”, “?ас?ыр мен тырна”, “Шал мен ажал (?лім)”, “Айна мен маймыл”, “Маймыл мен к?зілдірік” мысалдарын Ахмет Байт?рсынов та, Спандияр К?беев те аудар?ан. “Ала ?ойлар”, “Есек пен ?амыс (шілік)”, “Ба?а мен ?гіз” мысалдарыны? Абай н?с?асы да, Ахмет н?с?асы да бар.

Абай аудармалары Крылов т?пн?с?асымен к?біне-к?п д?лме-д?л келеді, Спандияр К?беев 8 мысалды ?арас?збен баянда?ан. Ал Ахмет Байт?рсынов аудармаларында сюжет са?тал?анмен, еркіндік басым, ?аза? т?рмысына жа?а идеялар, заман тынысын танытатын жа?а ойлар айтылады. Т?п негізі Федрдан алын?ан Крыловты? он жолды? “Шымшы? пен к?гершін” мысалы Ахмет Байт?рсынов аудармасында отыз екі жолдан т?ратын жа?а шы?арма. “?гіз бен ба?а” орысшада – 17, ?аза?шада – 36 жол, “?ас?ыр мен тырна” орысшада – 19, ?аза?шада – 76 жол, “Арыстан, киік ??м т?лкі” орысшада – 35, ?аза?шада – 56 жол, “?ас?ыр мен ?озы” орысшада – 37, ?аза?шада – 68 жол, “А?аш” орысшада – 31, ?аза?шада – 56 жол. Б?л фактілер ?аза? а?ыны д?ст?рлі о?и?а, ?алыпты бейнелерді ала отырып, ой?а ой, суретке сурет ?осып, жа?а, ?лтты? т?л туынды жаса?анын к?рсетеді. Б?рын емеурін, ишара, мегзеу, астар, мысалмен берілген ойлар “Маса” кітабында ашы?, аны?, д?лді, на?ты айтылады. М?нда Ахметтті? ?з басынан кешкен ?иын-?ыстау к?ндер, ауыр жолдар, ?у?ын-с?ргін, жетімдік-жо?ты?, бірталай ?ле?дерге ар?ау болады; ел та?дыры, халы? ?амы, бостанды? арманы – басты сарын.

О? тиіп он ?шімде ой т?сіріп,

Бітпейтін ж?регімде бар бір жарам.

Алданып жегеніме оны ?мытсам,

Бол?андай жегенімні? б?рі ?арам, —

деген жолдарды? на?ты ?мірлік материалы ?кесі Байт?рсынны? 15 жыл?а Сібірге айдалып, ?у?ын к?руі, бала ж?ректі? тілім-тілім жаралануы. Ал, “Жи?ан-терген” ?ле?індегі:

?аза?ым, елім,

?ай?айып белі?,

Сыну?а т?р таянып.

Талауда малы?,

?амауда жаны?,

Аш к?зі?ді оянып –

деген с?здерді патша цензурасы кезінде жібермей таста?ан. А?ын ашынып с?йлейді, тартыстар, ?айшылы?тарды к?рсетеді.

Б?л бір с?з ?асірет айтып хат?а жаз?ан,

?алма?ан т?к ?асиет ?аза? аз?ан.

Бай?а мал, о?ы?ан?а шен ма?сат боп,

Ойлайтын ж?ртты? ?амын адам аз?ан.

К?рес идеясы, келешек ?амы ?шін арпалысу, ел болу ма?саты бар тілектен жо?ары ?ойылады:

Мен б??тым, жаттым,

Сен б??ты? жатты?,

Кім істемек ?ызмет?

Ауызбен айтып,

Істерде ?айтып,

Жоламаса? не міндет?

Тек ж?рсе то? ж?рмекті

?иын деме білмекті.

?азір ?лем поэзиясында?ы ділмар с?з – афоризм боп кеткен т?рік а?ыны Назым Хикметті?:

Мен жанбасам лапылдап,

Сен жанбаса? лапылдап,

Біз жанбаса? лапылдап

Аспан ?алай ашылма?, —

деген жолдарыны? Ахмет Байт?рсынов ?ле?імен ?уендестігі кісіні та? ?алдырады.

“Маса” кітабына енген ?ле?дерде жеке басты? м??-шері, т?рмыс-салт суреті емес, негізінен ?леуметтік, ?о?амды? ойлар, азаматты? идеялар айтылады. ?зін-?зі к?йттеген, байлы? ?шін, мансап ?шін ар- абыройын сат?ан “жа?сылы?ы ?з басынан артылма?ан”, “бос белбеу, боса? ту?ан бозбала”, “бір той?анын ар ?ылма?ан шалдар”, “?айырсыз кеще сара? байлар”, “м?з болып ??р т?ймеге жар?ылда?ан о?ы?андар” сыналады. “Туысыма”, “Досыма хат”, “?аза? ?алпы”, “?аза? салты”, “К?к есектерге”, “Ж?ртыма”, “?ар?аралы ?аласына” ?ле?дерінде ?лы Абай сатирасын еске т?сіретін сарындар, ойлар, образдар бар. “Анама хат”, “Жау?а т?скен жан с?зі” – ?орлы?-зорлы??а мойыма?ан, бостанды?, еркіндік жолында б?ріне к?нген ?айратты ерлер т?л?асын м?сіндеген жырлар. “Масада” Пушкиннен аударыл?ан “?ыздыр дейсі? м?жілісті, жан дейсі?”, “Ат”, “Данышпан Аликті? ажалы”, “Балы?шы мен балы?”, “Алтын ?теш”, Крыловтан аударыл?ан “Сорлы бол?ан м?жы?”, “?аздар” шы?армалары да берілген.

?инамайды аба?ты?а жап?аны,

?иын емес дар?а ас?аны, ат?аны.

Ма?ан ауыр осыларды? б?рінен

?з ауылымны? иттері ?ріп ?ап?аны, —

деген жолдарда ?з уа?ытыны? сыры айтылса:

Т?н к?мілер, к?мілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір к?нгісін.

Ж?рт ??паса, ??пасын, жабы?паймын,

Ел бір к?ншіл, менікі ерте?гі ?шін, —

деген уа?ытта а?ын болаша?пен сырлас?андай, ?лместігіне сенеді.

Екі жина? – “?ыры? мысал”, “Маса” – ?аза? ?дебиетін жа?а та?ырыптармен, идеялармен, ойлармен, ?рнектермен байытты; Абайды? а?ынды? д?ст?рі ілгері жал?асты, заман талабына сай жігерлі поэзия туды, б?дан кейін талантты а?ындарды? жа?а буыны тарам-тарам ж?лгелерді тере?детіп, жал?астырып ?кететін болады.

?р т?рлі  о?и?алар?а, халы?аралы? жа?дай?а, за?, ???ы?тану, жер м?селесіне, отарлау?а, ?ылым-білімге, педагогика?а арнал?ан “Та?ы да народный сот ха?ында” (1911), “?аза? ??м І? Дума” (1912), “Земство” (1913), “Жер жалдау жайынан” (1913), “К?шпелі ??м отыры?шы норма” (1913), “Уа? ?арыз” (1913), “Б? заманны? со?ысы” (1914), “Ж?рдем комитеті” (1915), “Закон жобасыны? баяндамасы” (1914) (осы ма?ала ?шін Ахмет Байт?рсынов штраф-айып т?леген), “?аза? хал?ын билеу туралы 1868 жылы шы??ан уа?ытша положение” (1914), “Губернатор ?згертілуі” (1914), “Со?ысушы патшалар” (1914), “?аза? жерін алу турасында?ы низам” (1913), “?аза??а ашы? хат” (1916), “Бастауыш мектеп” (1914), “?аза? арасында о?у ж?мыстарын ?алай ж?ргізу керек” (1923), “Партия ??м ке?ес ??рылысында?ы рушылды? ?сері” (1926) сия?ты к?птеген ма?алалар публицист Ахмет Байт?рсыновты? к?з?арасы эволюциясын, тарихи білігін, ойшылды? де?гейін, журналистік ?арымын к?рсетіп, рухани даму кезе?дерімізден мол хабар береді.

Ал ?алымны? тілші, ?дебиетші ретінде жаз?ан е?бектері бірнеше том боларлы? мол д?ние, б?ларды? ішінде 1913 жылы жазыл?ан “?аза?ты? бас а?ыны” е?бегі – о?шау, дара т?р.

Абайды? тарихи миссиясы, рухани болмысымызда?ы орны, к?ркемдік-эстетикалы? сипаттар д?рыс к?рсетіліп, тере? талданып, ал?аш рет ?аза? о?ырманыны? алдына тартылды. ?мірді? сан алуан к?кейкесті м?селелерін ар?ау етіп жаз?ан Ахмет Байт?рсынов ма?алалары алдымен “Ай?ап” журналында, 1913-1918 жылдар арасында ?зі редакторлы? еткен “?аза?” газетінде, кейін ке?ес баспас?зінде жариялан?ан.

Ма?алалар саны к?п, олар мерзімді басылым бетінде шашылып жатыр, б?ларды жинап, с?рыптап, ой елегінен ?ткізіп, ж?йелеп бастырып шы?ару ар?ылы ?о?амды?-саяси, ?леуметтік-тарихи зердемізді? ?азір ойсырап, ??ірейіп т?р?ан беттерін толтыратын боламыз. ?азіргі ?олда бар материалдарды? негізіне с?йенгенде ?аламгер – о?у-а?арту, о?улы?тар жасау, ?ліппе, емле, грамматика, жер иегері, к?сіп істеу, халы?аралы? ?атынастар, тарих, ???ы?тану, за?, философия, ?о?амды? к?рестер, м?дениет, ?дебиет, эстетика проблемаларын тере?нен ?оз?ап, ?з кезіндегі ?о?амды?-?леуметтік ой?а м?рынды?, ?йыт?ы бол?ан пікірлер айтып, т?жырымдар жаса?ан. 1917-19 жылдар арасында ?р ?иянды шиырла?ан кездерін авторды? ?зі де мойында?ан.

Авторды? “?аза? ?кпесі” ма?аласында (“Ай?ап”, 1911, № 2) тарихи м?селелерге объективті, ?ылыми т?р?ыдан ?арайтынды?ы к?рінеді, ?аза? ханды?ы неліктен ??лады, ?з алдына дербес мемлекет болып т?ра алмауды? себебі, Ресейге ?осылуды? негізгі жа?дайлары деген проблемаларды? жауабы айтылады. “Олжалы жерде ?лестен ?а?ыл?анымыз, ордалы жерде орыннан ?а?ыл?анымыз, жоралы жерде жолдан ?а?ыл?анымыз – б?рі наданды? кесапаты”, дей келіп, ел мен елді, ?лт пен ?лтты те?геретін ?ылым, ?нер екенін айтып, о?у?а, а?артушылы??а ден ?ояды.

Б?л ба?ытта жазыл?ан, бірі-бірімен саба?тас ма?алалар ?те к?п. “О?у жайы” (“?аза?”, 1913, № 11) ма?аласында ?з кезіндегі мектептер ісін тияна?тай отырып, сол т?ста?ы ?останай уезіндегі сауаттылы? м?селелерін ?оз?айды, ?рбір ж?з кісіден 6 еркек ?аза?ша, ?рбір мы? кісіден 6 еркек орысша, ?л ?рбір ?ш ж?з кісіден 1 ?йел ?аза?ша, т?рт мы? кісіден 1 ?йел орысша хат таныды деген дерек келтіреді. “?аза?ша о?у ?лі бір белгілі т?ртіпке келіп жеткен жо?, кемшілігі есепсіз к?п. ?аза?ша о?у кітаптары жа?а ?ана к?рініп келеді. Т?ртіппен о?ытарлы? м??алімдер аз, о?у программасы жо?, белгілі о?у жолы жо?, сал?ан мектептер жо?, м??алімдерге арнал?ан айлы? жо?, о?ытуды? ?аза?ша о?уды айма??а бірдей жеткілікті ететін жасал?ан ?рнек жо?, о?ыту ?ылымын ?йрететін дарим??алимун (педучилище) жо?” деп к?йзеледі. М?ны? ?стіне автор ?аза?ша, орысша, екі тілде білім алу ж?йесін ерекше ?олдап, “жалпа? ж?ртты? ?олы орысша о?у?а т?гел жетсін, о?ыма?ан жан ?алмасын” деп д?л ?азіргі к?ндегі т?уелсіздік шарттары ал?а міндет етіп ?ойып отыр?ан тере? білім беру принциптерімен ?ндес т?жырым жасайды.

Ал, революциядан б?рын жаз?ан е?бектерді? басым к?пшілігіні? негізгі идеясы а?артушылы?, демократты?, прогрестік биік нысана, олар бізді? азаматты?, рухани  дамуымызда?ы ма?ызды, м?нді кезе?дер шынды?ын ашады, бір?ыдыру ойлар, пікірлер д?л ?азіргі уа?ыт?а ?ызмет ететінін к?руге болады.